अग्निज खडक

अग्निज खडक Notes PDF Download …

अग्निज खडक : पृथ्वीतील तप्त, वितळलेला द्रव थिजून तयार झालेल्या खडकांस ‘अग्निज खडक’ म्हणतात. ज्याच्यापासून अग्निज खडक तयार होतात त्या तप्त द्रवाला ⇨शिलारस म्हणतात. पृथ्वीच्या पृष्ठाखाली, खोल किंवा उथळ अशा ठिकाणी शिलारस तयार होतात. शिलारस असलेल्या स्थानापासून निघून कवचाच्या अधिक उथळ भागात जाणाऱ्या भेगा-पोकळ्या नैसर्गिक घडामोडींमुळे उत्प‍न्न झाल्या म्हणजे त्याच्या वाटे खोल व अधिक दाब असलेल्या जागेतील शिलारस अधिक उथळ व कमी दाब असलेल्या जागी येतात. ते पृष्ठाशी येऊ शकले म्हणजे ⇨ज्वालामुखी निर्माण होतात. जागृत ज्वालामुखींतून बाहेर पडणाऱ्या शिलारसाला ‘लाव्हा’ म्हणतात. लाव्हे हे शिलारसाचे आपणास प्रत्यक्ष पाहवयास मिळणारे नमुने होत. लाव्हा थिजून तयार होणाऱ्या खडकास ज्वालामुखी खडक, उद्गीर्ण खडक किंवा लाव्हे असेही म्हणतात. ज्वालामुखीच्या उद्गिरणात शिलारसाचा काही भागच बाहेर लोटला जातो. उरलेला भाग ज्या पोकळीच्या वाटे शिलारस बाहेर पडला त्या पोकळीत शिल्लक राहतो. कालांतराने तो निवून त्याचाही खडक बनतो. शिलारसातून निघून उथळ भागात येणाऱ्या पण पृष्ठाशी येऊन न पोचणाऱ्या अशा पोकळ्याही असणे शक्य असते व त्यांच्यात शिरलेला शिलारस निवून त्याचेही खडक बनतात. पृथ्वीच्या कवचातल्या भेगा पोकळ्यांत शिलारस थिजून तयार झालेल्या खडकांस ‘अंतर्वेशी खडक’ म्हणतात. ज्वालामुखी व अंतर्वेशी हे अग्निज खडकांचे मुख्य गट होत. जागृत ज्वालामुखींच्या लाव्ह्यांचे परीक्षण करता येते व त्यांच्यापासून खडक कसे तयार होतात हेही पाहता येते. अंतर्वेशी राशींचे शिलारस प्रत्यक्ष पाहता येत नाहीत व ते निवून खडक कसे तयार होतात हेही पाहता येत नाही. क्षरणाने (झीज होऊन) जमिनीच्या पृष्ठभागाचे खडक नाहीसे झाल्यावर अंतर्वेशी राशींचे खडक उघडे पडतात. त्यांच्या उपस्थितीच्या रीतीवरुन, त्यांच्या गुणधर्मावरून व त्यांच्या लगतच्या खडकांवर अंतर्वेशी शिलारसाचे काही परिणाम झाले असले तर ते पाहून अंतर्वेशी खडकांच्या निर्मितीच्या प्रक्रियांविषयी अनुमान करावे लागते. अग्निज खडकांसारखे खडक किंवा त्यांच्या खनिजांसारखी खनिजे कृत्रिम रीतीने करण्याचे प्रयोग करून पुष्कळ खडक व खनिजे तयार करण्यात आलेली आहेत. अशा प्रयोगांवरूनही अग्निज खडकांच्या उत्पत्तीविषयी माहिती मिळते. शिलारसांचे रासायनिक संघटक : ज्वालामुखीतून बाहेर पडणाऱ्या लाव्ह्यांचे व त्याच्यापासून तयार झालेल्या खडकांचे व खोल जागी शिलारस थिजून तयार झालेल्या व क्षरणाने उघड्यावर आलेल्या खडकांचे परीक्षण करून शिलारसांच्या रासायानिक संघटनाविषयी बरीच माहिती मिळते.वितळलेली सिलिकेटे व सिलिका आणि पाण्याची वाफ व इतर काही वायू हे शिलारसांचे मुख्य घटक असतात. शिलारस निवून घनरुप होत असताना त्यांच्यातील वायू निसटून बाहेर जातात व वायूंचा लेशच शिलारसापासून तयार होणाऱ्या खडकांत शिल्लक राहतो. लाव्ह्यांतून वाफ बाहेर पडते हे प्रत्यक्ष दिसतेच. अंतर्वेशी शिलारसातील वायू लगतच्या खडकांत मुरतात. सारांश, मूळच्या शिलारसात असलेले कित्येक बाष्पनशील घटक त्या शिलारसापासून तयार झालेल्या खडकात असत नाहीत. म्हणून शिलारसांचे रासायनिक संघटन व अग्निज खडकांचे रासायनिक संघटन ही अगदी सारखीच नसतात. शिलारसांचे तापमान : अनेक ज्वालामुखी-क्षेत्रांत केलेल्या मापनांवरून जमिनीवरून वाहत जाणाऱ्या लाव्ह्यांचे तापमान ९००० ते ११००० से. असल्याने व हवाईतल्या ज्वालामुखीच्या तलावातील उकळत्या लाव्ह्यांचे तापमान सर्वांत अधिक म्हणजे ११८५० से. असल्याचे आढळलेले आहे. बेसाल्टी लाव्ह्यांचे तापमान सुमारे ९००० ते ११००० से. असते व मध्यम सिकत किंवा सिकत (सिलिकेचे प्रमाण जास्त असलेल्या) लाव्ह्यांचे तापमान त्यापेक्षा कमी असते. जमिनीच्या पृष्ठाखालील शिलारसांचे तापमान प्रत्यक्ष मापता येत नाही. पण खडकांत घुसलेल्या शिलारसाचे उष्णतेचे त्याच्या लगतच्या खडकावर काही परिणाम झाले असले तर ते पाहून शिलारसाचे तापमान ठरविणे शक्य असते [→भूवैज्ञानिक तापमान]. क्षरणाने उघड्या पडलेल्या अंतर्वेशी राशींच्या लगतच्या खडकांचे परीक्षण करून शिलारसांच्या तापमानाविषयी अनुमान केले जाते. अग्निज खडकांसारखे किंवा त्यांच्यातील खनिजांसारखे रासायनिक संघटन असणारे पदार्थ वितळून व वितळलेल्या द्रवांवर प्रयोग करून पाहण्यात आलेले आहेत. अशा प्रयोगांवरूनही शिलारसांचे तापमान ठरविता येते. वरील दोन्ही रीतींनी मिळालेल्या माहितीवरून असे कळून आले आहे की, बेसाल्टी शिलारसाचे तापमान १०००० से. पेक्षा कमी, सामान्यत : ८००० – ९००० से. व बेसाल्टापेक्षा अधिक सिकत असणाऱ्या शिलारसांचे तापमान त्याहून कमी, म्हणजे ६००० ते ७००० से. असते. अग्निज खडकांचे रासायनिक संघटन : ज्ञात अशी बहुतेक सर्व मूलद्रव्ये अग्निज खडकांत सापडलेली आहेत. पण अग्निज खडकांचा शेकडा नव्याण्णवपेक्षा किंचित अधिक इतका भाग ऑक्सिजन, सिलीकॉन, अ‍ॅल्युमिनियम, लोह, कॅल्शियम, सोडियम, पोटॅशियम, मॅग्नेशियम व टिटॅनियम 0:200:20या नऊ मूलद्रव्यांचाच बनलेला आढळतो. अग्निज खडकांत व शिलारसात सर्वांत विपुल असणारी मूलद्रव्ये ऑक्सिजन व सिलिकॉन ही होत. त्यामुळे सर्व अग्निज खडक हे मुख्यत : सिलिकेटी खनिजे व खनिज सिलिका यांचे बनलेले असतात म्हणून अग्‍िनज खडकांना कधी-कधी ‘सिलिकेटी खडक’ म्हणतात. हजारो अग्‍निज खडकांच्या रासायनिक विश्लेषणांच्या फलांवरून एफ. डब्ल्यू. क्‍लार्क व एच. एस. वॉशिंग्टन यांनी काढलेल्या सरासरीचा महत्त्वाचा भाग पुढे दिला आहे. त्याच्यावरून अग्‍निज खडकांचे सरासरी रासायनिक संघटन कळून येईल. काही थोडे व विरळाच आढळणारे अपवाद वगळले तर इतर सर्व अग्‍निज खडकांत ४० ते ८० टक्‍के सिलिका असते. अग्‍निज खडकांचे घटक : शिलारसापासून तयार होणारे घन पदार्थ स्फटिकी किंवा अस्फटिकी असतात. काही खडक सर्वस्वी स्फटिकी, तर काही थोडे सर्वस्वी अस्फटीकी पदार्थांचे व काही स्फटिकी व अस्फटिकी पदार्थांच्या मिश्रणाचे असतात. शिलारसापासून तयार होणारा अस्फटिकी पदार्थ काचमय असतो व त्याला काच म्हणतात. शिलारसापासून तयार होणारे स्फटिकी पदार्थ म्हणजे अग्‍निज खनिजे होत. हजारो अग्‍निज खडकांच्या घटकांचे मापन करून त्यांची एफ. डब्ल्यू. क्‍लार्क यांनी काढलेली सरासरी टक्‍केवारी पुढे दिलेली आहे व तिच्यावरून अग्‍निज खडकात कोणती अधिक व कोणती कमी प्रमाणात आढळतात हे कळून येईल. % % सिलिका(SiO2) ५९·१२ पोटॅश(K2O) ३·१३ ॲल्युमिना(Al2O3) १५·३४ फेरिक ऑक्साइड(Fe2O3) ३·०८ लाइम(CaO) ५·०८ पाणी(H2O) १·१५ सोडा(Na2O) ३·८४ टिटॅनिया(TiO2) १·०५ फेरस ऑक्साइड(FeO) ३·८० इतर ०·९२ मॅग्नेशिया(MgO) ३·४९ फेल्सपारे ५९% अभ्रक ४% पायरोक्सीने व अँफिबोले १७% इतर सर्व ८% क्कॉर्ट्झ १२% फेल्सपारांत ऑर्थोक्लेज व मायक्रोक्लीन (दोन्ही पोटॅश फेल्सपारे; K2O. Al2 O3. 6SiO2) यांचा व प्लॅजिओक्लेजांचा समावेश होतो. प्लॅजिओक्लेजे ही अल्बाइट (Na2O. Al2 O3. 6SiO2) व अ‍ॅनॉर्थाइट (CaO.Al2O3.2SiO2) यांच्या कमीअधिक मिश्रणाची बनलेली असतात. पायोरोक्सीने ही मॅग्‍नेशियम व लोह यांची किंवा वरील दोन्ही व कॅल्शियम यांची किंवा वरील तिन्ही व अ‍ॅल्युमिनियम यांची मेटॅसिलिकेटे असतात. पायरोक्सीन गटातल्या खनिजांसारखे किंवा जवळजवळ तसे रासायनिक संघटन असणारी खनिजे अँफिबोल गटातही आढळतात. पण त्या दोहोंच्या स्फटिकांच्या आकाराच्या ठेवणीत फरक असतो. पायरोक्सीनांपैकी प्रमुख जाती म्हणजे कॅल्शियम, मॅग्नेशियम, लोह व अ‍ॅल्युमिनियम यांचे जटिल मेटॅसिलिकेट असलेले ऑजाइट होय. जवळ जवळ त्याच्यासारखे रासायनिक संघटन असणाऱ्या अँफिबोल गटातल्या जातीला ‘हॉर्नब्‍लेंड’ म्हणतात. क्वॉर्ट्‌झ म्हणजे स्फटिकी सिलिका (SiO2). अभ्रकांपैकी महत्त्वाची खनिजे म्हणजे कृष्णाभ्रक [K (FeMg)3 (AlSi3O10) (OH)2] व शुभ्र अभ्रक [KAl2 (AlSi3O10) (OH)2] ही होत. शिलारसात सिलिकेचे मान अपुरे असले म्हणजे पायरोक्सीनाऐवजी ऑलिव्हीन [2(MgFeO). SiO2], अल्बाइटाऐवजी नेफेलीन (Na2O. Al2O3. 2 SiO2) व पोटॅश फेल्सपाराऐवजी ल्यूसाइट (K2O. Al2O3. 4SiO2) ही खनिजे सिलिकेच्या कमतरतेच्या प्रमाणास अनुसरून तयार होतात. आवश्यक, गौण व द्वितीयक खनिजे : शिलारसाचे स्फटिकीभवन होऊन तयार झालेल्या खनिजांस ‘आद्य खनिजे’ म्हणतात. आद्य खनिजांचे आवश्यक व गौण असे दोन गट केले जातात. त्यांच्यावरून खडकांची जाती ठरविण्यात मदत होते व व्याख्येप्रमाणे जी खडकांत असलीच पाहिजे अशा आद्य खनिजांना ‘आवश्यक खनिजे’ म्हणतात. उदा. ग्रॅनाइटात पोटॅश फेल्सपार व क्वॉर्ट्‌झ ही खनिजे असलीच पाहिजेत. ती नसणाऱ्या खडकास ग्रॅनाइट म्हणणार नाहीत. जी आद्य खनिजे अल्प प्रमाणात असतात व जी असली किंवा नसली तरी खडकाचे वैशिष्ट्य म्हणजे जात बदलत नाही, त्यांना ‘गौण खनिजे’ म्हणतात. मॅग्नेटाइट, इल्मेनाइट, अ‍ॅपेटाइट, झिरकॉन, स्फीन ही अग्निज खडकांत वारंवार आढळणारी गौण खनिजे होत. अग्निज खडकाच्या आद्य घटकांवर मागाहून घडून आलेल्या प्रक्रियांचा परिणाम होऊन जी खनिजे तयार होतात त्यांना ‘द्वितीयक खनिजे’ म्हणतात. निवाणाऱ्या अग्निज खडकांतील प्रक्रियांनी किंवा वातावरणाच्या किंवा रूपांतरणाच्या किंवा खडकांत मागाहून शिरलेल्या विद्रावांच्या क्रियांमुळे ती निर्माण झालेली असतात. अशांपैकी काही म्हणजे झिओलाइटे, कॅल्साइट, क्लोराइट, सर्पेंटाइन, हिरवी माती व मृदू-खनिजे ही होत. घटकांची निर्मिती : शिलारस घन होताना काच तयार होईल का स्फटिक तयार होतील, हे शिलारसाचे तापमान, त्याचे रासायनिक संघटन, निवण्याचा वेग इ. गोष्टींवर अवलंबून असते. काच अस्फटिकी असते. तिच्या घटक कणांची मांडणी स्थिर झालेली असते पण त्यांची रचना नियमित नसते व त्यांच्या रचनेचा कोणताही निश्‍चित साचा नसतो. उलट स्फटिकांचे घटक मूलकण नियमित रीतीने व त्यांच्या एखाद्या विशिष्ट साचा तयार होईल, अशा रीतीने रचिलेले असतात. स्फटिक निर्माण होण् 0:200:20य ासाठी खनिजांचे शिलारसात विखुरलेले घटक एकत्र यावे लागतात व स्फटिकांची वाढ होण्यासाठी ते घटक निर्मितीच्या केंद्राकडे येत राहावे लागतात. म्हणजे विसरण होऊ (मिसळू) शकेल अशी शिलारसाची अवस्था असावी लागते. शिलारस तरल (पातळ) असला म्हणजे विसरण सुलभतेने होते व तो श्यान (दाट) असला म्हणजे विसरणास अडथळा होतो सारख्याच परिस्थितीत अल्पसिकत (सिलिकेचे प्रमाण कमी असलेले) शिलारस तरल असतात व सिकत किंवा मध्यम सिकत, विशेषत: बरेच क्षारीय शिलारस श्यान असतात. कोणत्याही रासायनिक संघटनांचा शिलारस अधिक उच्‍च तापमान असताना अधिक तरल असतो व तापमान कमी होत असताना त्याची श्यानता वेगाने वाढते. पाण्याची वाफ व इतर बाष्पनशील घटक विरघळलेले असल्यास शिलारसाची तरलता त्यांच्या प्रमाणात वाढते. विपुल वायू असलेले शिलारस अतिशय तरल असतात. घटक एकत्र येऊन स्फटिक निर्माण होण्याला काही वेळ मिळणे आवश्यक असते. शिलारस मंद गतीने निवत असला म्हणजे स्फटिक निर्माण होण्यास पुरेसा वेळ मिळतो व शिलारसापासून पूर्ण स्फटिकी, सर्वस्वी स्फटिकमय असा खडक तयार होतो. उलट तो एकाएकी थंड होऊन घन झाला तर त्याच्यापासून पूर्ण काचमय खडक तयार होतो. तो एकाएकी नव्हे पण वेगाने निवला म्हणजे स्फटिक व काच यांचे मिश्रण असलेला खडक तयार होतो. ज्वालामुखीतून बाहेर लोटले गेलेले लाव्हे पृथ्वीच्या पृष्ठावर पसरत असतात व वेगाने निवतात. त्यांच्यावरील दाब वातावरणाच्या दाबाहून फारसा अधिक नसतो. त्यांच्यातील वायू वेगाने बाहेर पडत असतात. म्हणून ज्वालामुखी खडकात थोडी फार काच नेहमी आढळते व त्यांच्या घनीभवनाने तयार झालेले स्फटिक सूक्ष्म किंवा बारीक असतात. उलट अंतर्वेशी शिलारस बंदिस्त जागी असतात, त्यांचे निवणे अधिक मंद असते व त्यांच्यातील वायू सहज बाहेर पडू शकत नाहीत. त्यांच्यापासून तयार होणाऱ्या खडकात काच क्‍वचितच आढळते. काही मिमी. रुंदीपासून तो कित्येक किमी. रुंदी व काही थोडे घन मी. तो कित्येक सहस्त्र घन किमी. इतके आकारमान असणाऱ्या भेगा किंवा पोकळ्या कवचाच्या खडकात निर्माण होऊ शकतात. मोठ्या पोकळ्यांत शिरलेल्या शिलारसाच्या मोठ्या राशींच्या मानाने लहान भेगांत शिरलेल्या लहान राशी अधिक वेगाने निवतात. कवचाच्या उथळ भागातील खडकांचे तापमान कमी असते व त्या भागातल्या पोकळ्यांत शिरलेले शिलारस खोल भागातल्या पोकळ्यांत शिरलेल्या शिलारसापेक्षा अधिक वेगाने निवतात. कवचाच्या उथळ व अधिक थंड खडक असलेल्या भागातील लहानशा पोकळ्यांत शिरलेल्या शिलारसाची सर्व राशी व तेथल्या मोठ्या पोकळ्यांत घुसलेल्या शिलारसाचे, शेजारच्या खडकांशी संस्पर्श झालेल्या पृष्ठालगतचे भाग एकाएकी निवविले जाऊन त्यांच्यापासून काचमय खडक निर्माण होणे शक्य असते. खोलीबरोबर खडकांच्या भाराचा दाब वाढत असतो व खोल भेगांत घुसलेल्या शिलारसातील वायू सहज बाहेर पडू शकत नाहीत. अतिशय खोल जागेतल्या शिलारसांचे निवणे अगदी मंद असते व त्यांच्यातील वायू अधिक काल टिकून राहतात. शिवाय कोणत्याही पदार्थाच्या काचमय स्वरूपापेक्षा त्याच्या स्फटिकमय स्वरूपाची घनता अधिक असते. म्हणून माथ्यावरील खडकांच्या भारामुळे स्फटिक-निर्मितीस अधिक अनुकूल अशी परिस्थिती असते. या कारणांमुळे खोल जागी निवणाऱ्या शिलारसापासून तयार होणारे खडक पूर्णस्फटिकी असतात. अग्निज खडकांची आढळण्याची रीती व त्यांच्या मोठ्या संरचना : ज्वालामुखी खडकांचे आकार : ज्वालामुखीतून बाहेर लोटला गेलेला लाव्हा उद्गीरणाच्या द्वारापासून कमी अधिक अंतरापर्यंत वाहत जातो. तो थिजून तयार होणाऱ्या राशीचा आकार नियमित किंवा अनियमित जाडी असलेल्या थरासारखा असतो. लाव्हा तरल असला तर तो निवण्यापूर्वी दूरवर वाहत जातो व त्याच्यापासून तयार होणाऱ्या थराची जाडी सर्वत्र जवळजवळ सारखी असते. तो दाट असला म्हणजे त्याचे वाहणे मंद असते व विशेष दूर जाण्यापूर्वी तो निवून घन होतो. त्याच्यापासून तयार होणाऱ्या थराचा उद्गीरणाच्या द्वाराजवळचा भाग अधिक जाड असतो. काही लाव्हे इतके श्यान असतात की ते उद्गीरणाच्या द्वारापासून फारसे दूर जाऊ शकत नाहीत. त्यांच्यापासून घुमटासारख्या किंवा गड्ड्यासारख्या राशी तयार होतात. उद्गीरणे पुन्हा पुन्हा एकाच स्थानी झाली म्हणजे त्यांच्या लाव्ह्यांपासून अनुक्रमाने तयार झालेले थर साचून नियमित किंवा अनियमित जाडी असलेल्या थरांची राशी तयार होते. ज्वालामुखीचे उद्गीरण नेहमी लाव्ह्याचेच असते असे नाही. अधून मधून ते घन पदार्थांचेही असते. त्याचे पदार्थही ज्वालामुखीच्या केंद्राभोवती पूर्वीच्या लाव्ह्यावर साचतात व त्यानंतर लाव्ह्याचे उद्गीरण झाले तर त्याच्या खडकाने ते झाकले जातात. केंद्रीय उद्गीरणे वारंवार झाली म्हणजे त्यांचे पदार्थ साचून बसकट किंवा उभट शंकूसारखी राशी तयार होते. भेगी उद्गीरणे सामान्यतः बेसाल्टी लाव्ह्यांची असतात व विरळाच घन पदार्थांची असतात. ती वारंवार घडून आली म्हणजे सपाट आडव्या थरांच्या (महाराष्ट्रात आढळतात तशा खडकांच्या)जाड राशी तयार होत 0:200:20ात [→ दक्षिण ट्रॅप] अंतर्वेशी राशींचे आकार : हे अर्थात ज्या भेगा-पोकळ्यांत शिलारस भरला गेला, त्यांच्या आकारावर अवलंबून असतात. नियमित किंवा वेड्यावाकड्या आकाराच्या देशीय खडकांच्या रचनेस समांतर किंवा छेदून जाणाऱ्या अशा भेगा खडकात असतात किंवा निर्माण होतात व भेगांच्या स्वरूपास अनुसरून खडकांच्या रचनेस समांतर असणाऱ्या किंवा छेदून जाणाऱ्या अंतर्वेशी राशी तयार होतात. त्यांचे आकार व शेजारच्या खडकांशी असलेले संबंध लक्षात घेऊन त्यांना नावे दिली जातात. देशीय म्हणजे ज्या खडकात शिलारस घुसला त्या खडकांच्या रचनेस (उदा., गाळांच्या खडकांच्या स्तरणास) छेदून जाणाऱ्या अंतर्वेशी राशींना ‘विसंगत अंतर्वेशी राशी’ रचनेस न छेदणाऱ्या, समांतर राशींस ‘सुसंगत अंतर्वेशी राशी’ म्हणतात. विसंगत राशींपैकी मुख्य म्हणजे भित्ती, ज्वालामुखी नळ व वलयभित्ती, व सुसंगत राशींपैकी मुख्य म्हणजे शिलापट्ट, लॅकोलिथ व लोपोलिथ होत. भित्ती : देशीय खडकांच्या स्तरणास छेदून जाणाऱ्या व समांतर पृष्ठे असलेल्या भेगेत शिलारस थिजून तयार झालेल्या भिंतीसारख्या राशीला ⇨भित्ती म्हणतात. निसर्गात विपुल आढळणाऱ्या अंतर्वेशी राशींपैकी महत्त्वाच्या म्हणजे भित्ती होत. आ.२ ज्वालामुखी नळ, मध्यभागी; त्याचा काळा भाग अग्निज खडकाचा व ठिपके असलेला भाग अग्निदलिक पदार्थाचा बनलेला आहे. त्याच्या दोन्हीं बाजूंस गाळांच्या खडकांचे आडवे किंवा किंचित तिरपे थर (बारीक टिंबांनी दाखविलेले) आहेत. आ.२ ज्वालामुखी नळ, मध्यभागी; त्याचा काळा भाग अग्निज खडकाचा व ठिपके असलेला भाग अग्निदलिक पदार्थाचा बनलेला आहे. त्याच्या दोन्हीं बाजूंस गाळांच्या खडकांचे आडवे किंवा किंचित तिरपे थर (बारीक टिंबांनी दाखविलेले) आहेत. ज्वालामुखी नळ : केंद्रीय ज्वालामुखी जागृत असताना त्याला जिच्या वाटे शिलारसाचा पुरवठा होतो ती वाहिनी अर्थातच पाहता येत नाही. पण तो मृत होऊन क्षरणाने नाहीसा झाला व त्याच्या तळाखालचे खडक उघडे पडले म्हणजे त्या वाहिनीत चोंदून राहिलेली उभ्या मुसळासारखी राशी दृष्टीस पडते. तिला ⇨ज्वालामुखी नळ म्हणतात. वलयभित्ती : नळासारख्या आकाराची अंतर्वेशी खडकांची राशी. तिचा दृश्यांश साधारण वर्तुळाकार असतो. ती उभी असून तिची जाडी बरीच असते. तिच्या आत व बाहेर देशीय खडक असतात. एकाबाहेर एक अशा अनेक वलयभित्ती काही जागी आढळतात. वलयभित्ती प्रथम स्कॉटलंडात व नंतर आइसलँड, नॉर्वे, अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांतील न्यू हँपशर, नैऋत्य आफ्रिका, नायजेरिया, सूदान इ. ठिकाणी आढळल्या. अग्निज शिरा : लांब, अरूंद व लहानशा भेगांत शिलारस थिजून तयार झालेल्या राशींस ‘अग्निज शिरा’ म्हणतात. त्यांचा आकार सामान्यतः वेडावाकडा असतो व त्यांना फाटे असणे शक्य असते. अग्निज शिरा निसर्गात विपुल आढळतात. आ. ३ शिलापट्ट. गाळांच्या खडकांच्या किंचित तिरप्या थरांच्या मध्ये घुसलेले दोन शिलापट्ट (काळ्यारंगाचे) दाखविलेले आहेत.आ. ३ शिलापट्ट. गाळांच्या खडकांच्या किंचित तिरप्या थरांच्या मध्ये घुसलेले दोन शिलापट्ट (काळ्यारंगाचे) दाखविलेले आहेत.शिलापट्ट : खडकांच्या दोन थरांच्या मध्ये त्यांच्या स्तरणाच्या पातळीस समांतर असे शिलारसाचे अंतर्वेशन होऊन त्याच्यापासून तयार झालेल्या दगडी थराला ⇨शिलापट्ट म्हणतात. आ. ४. लॅकोलिथ. उभा छेद काळा रंग रंगहीन थर-गाळांच्या खडकांचे.आ. ४. लॅकोलिथ. उभा छेद काळा रंग रंगहीन थर-गाळांच्या खडकांचे.लॅकोलिथ : लॅकोलिथांचा तळ सपाट व माथा घुमटासारखा असतो [→ लॅकोलिथ]. लोपोलिथ : याचा आकार तसराळ्यासारखा असतो. जेथील थर खाली वाकविले जाऊन त्यांना द्रोणीसारखा आकार आलेला असतो, अशा प्रदेशांतील थरांमध्ये व त्या थरांच्या स्तरणास अनुसरून असे शिलारसांचे अंतर्वेशन होऊन लोपोलिथ तयार झालेले असते. अमेरिकेच्या सयुंक्त संस्थानांतील मिनेसोटातील डलूथ येथे गॅब्रोचे नमुनेदार लोपोलिथ आहे. बॅथोलिथ : अंतर्वेशी अग्निज खडकांच्या मोठ्या व ज्यांच्या तळाचा ठाव लागत नाही अशा राशींचे नाव. त्यांच्या बाजूंचा उतार तीव्र असतो व जो जो खोल जावे तो तो त्यांचे आकारमान वाढत गेलेले दिसते. आ. ५. लोपोलिथ, उभा छेद.आ. ५. लोपोलिथ, उभा छेद.बॅथोलिथे हा सर्वस्वी किंवा प्रामुख्येकरून ग्रॅनोडायोराइटाची बनलेली असतात. ती कशी निर्माण झाली याचा उलगडा झालेली नाही [→ बॅथोलिथ]. बॅथोलिथासारखी लक्षणे असणाऱ्या लहा राशीस ‘खोड’ व खोडाची बाह्यरेषा वतुर्ळाकार असेल तर त्याला ‘स्कंध’ म्हणतात. कित्येक स्कंध किंवा खोडे ही एखाद्या खोल जागी दडलेल्या बॅथोलिथाच्या शाखा असतात. लहान व सूक्ष्म संरचना: खडकांच्या घटकांच्या सूक्ष्म संरचनेला म्हणजे सविस्तर व्यवस्थेला ‘वयन’ (वीण) म्हणतात व त्याच्यात पुढील गोष्टींचा समावेश होतो : (१) स्फटिकीभवनाचे मान, (२) स्फटिकांचे केवल आकारमान, (३) स्फटिकांचे आकार, (४) स्फटिकांचे परस्परांशी व काच असली तर तिच्याशी असलेले संबंध. बहुसंख्य खडकांचे वयन नुसत्या डोळ् 0:200:20यांन ा ओळखू येत नाही. त्यासाठी खडकांचे पातळ छेद सूक्ष्मदर्शकाने तपासावे लागतात. वयन व संरचना यांच्यामधील भेद नेहमी सहज ओळखता येतो किंवा केला जातो असेही नाही. कित्येक जण वयनाला ‘सूक्ष्म संरचना’ असेही म्हणतात. अग्निज खडकांच्या संरचनांचे व वयनांचे मुख्य प्रकार पुढील होत : पृषयुक्त(पॉर्फिरिटिक)संरचना किंवा वयन: मोठे स्फटिक व त्यांच्याहून पुष्कळच बारीक असे खनिज पदार्थ मिळून बनलेल्या खडकांच्या संरचनेस ‘पृषयुक्त संरचना’ म्हणतात. मोठ्या स्फटिकांना ‘बृहत्स्फट’ व उरलेल्या भागास ‘आधारक’ म्हणतात. बृहत्स्फटांचा आकार सामान्यतः चांगला, आत्मरूपिक (पूर्णाकृती) किंवा जवळजवळ तसा असतो. आधारक हा केवळ स्फटिकांचा, केवळ काचेचा किंवा त्या दोहोंच्या मिश्रणाचा असतो. ज्वालामुखीतून बाहेर पडण्यापूर्वीच कित्येक लाव्ह्यांत एखाददुसऱ्या खनिजाचे स्फटिक तयार झालेले असतात. लाव्हे पृथ्वीच्या पृष्ठावर ओतले गेल्यावर वेगाने निवू लागतात व त्यांच्या द्रव भागापासून बारीक स्फटिक,सूक्ष्म स्फटिक किंवा काच किंवा ती तिन्ही असलेला आधारक तयार होतो. पुष्कळ ज्वालामुखी खडकांची संरचना पृषयुक्त असते व ती सामान्यत: अशा कारणामुळे उद्भवलेली असते. लहान अंतर्वेशनांपासून किंवा मोठ्या अंतर्वेशनांच्या वेगाने निवविल्या गेलेल्या कंडापासून तयार झालेल्या पुष्कळशा खडकांची संरचनाही अशीच पृषयुक्त असते. इतर कारणांमुळेही पृषयुक्त संरचना निर्माण होणे शक्य असते. पातालिक किंवा इतर अंतर्वेशी खडकांतही पृषयुक्त संरचना आढळते. त्या खडकांचे आधारक पूर्णस्फटित असून आधारकाचे स्फटिक बृहत्स्फटांपेक्षा पुष्कळ लहान, सूक्ष्मकणी किंवा भरड व सामान्यत: निराकार असतात. ग्रॅनाइटी संरचना किंवा वयन: खडक पूर्णस्फटित असून त्यांच्या प्रमुख खनिजांचे स्फटिक निराकार किंवा क्वचित उपात्मरूपिक असतात व त्यांचे आकारमान एकसमान असते. अशा खडकांच्या संरचनेस ‘ग्रॅनाइटी संरचना’ म्हणतात. खनिजांचे कण भरड, मध्यम किंवा बारीकही असू शकतात. समावृत(पोइकिलिटिक)वयन: एखाद्या खनिजाचे लहान पण आत्मरूपिक व नियमित मांडणी नसलेले स्फटिक दुसऱ्या एखाद्या खनिजाच्या निराकार व मोठ्या स्फटिकात रुतलेले असले म्हणजे त्या वयनाला समावृत वयन म्हणतात. सर्पचित्रित(ऑफिटिक)वयन: समावृत वयनाच्या डोलेराइटात आढळणाऱ्या विशिष्ट प्रकाराला हे नाव देतात. या खडकातले प्लॅजिओक्लेजाचे स्फटिक रिपेच्या आकाराचे असतात व ते पायरोक्सीनाच्या मोठ्या व निराकार स्फटिकात इतस्तत: रुतलेले असतात. आंतरवृद्ध वयन: कधीकधी दोन व क्वचित अधिक खनिजांची गुंतागुंत होऊन ती एकमेकांत घुसलेली आढळतात. त्यांपैकी एका खनिजात दुसऱ्याचे जे भाग घुसलेले असतात ते सलग असतातच असे नाही. पण ते तुटक असले तरी बऱ्‍याच क्षेत्रातले तुटक कण प्रकाशकीय दृष्ट्या सलग असतात. अशा वयनाला ‘आंतरवृद्ध वयन’ म्हणतात. क्वॉर्ट्‌झ व पोटॅश फेल्सपार यांची किंवा समचतुर्भुज व एकनताक्ष पायरोक्सीनांची आंतरवृद्धी वारंवार आढळते. आंतरवृद्ध वयन असणाऱ्‍या ग्रॅनाइटात जे फेल्सपार असते त्याच्या स्फटिकात कॉर्ट्‌झाचे काडीसारखे किंवा पाचरीसारखे तुकडे रुतलेले असतात. ते चित्रलिपीतल्या लेखासारखे दिसतात, म्हणून त्या ग्रॅनाइटांना ‘आलेखी ग्रॅनाइट’ व त्यांच्या वयनाला ‘आलेखी वयन’ म्हणतात. काचमय संरचना: सर्वस्वी काचमय असे अग्निज खडक विरळाच आढळतात. त्यांच्यापैकी महत्त्वाचे म्हणजे सिकत लाव्ह्यांपासून तयार झालेला ⇨ज्वालाकाच व सिकत अंतर्वेशी शिलारसांच्या कडा एकाएकी निवून तयार झालेले ⇨पिचस्टोन हे होत. ज्वालाकाच व पिचस्टोन यांच्यासारख्या काचमय दिसणाऱ्‍या खडकांच्या पातळ छेदांची सूक्ष्मदर्शकाने पाहणी केली, तर त्यांच्यातही काही सूक्ष्म स्फटिक किंवा कणांच्या, काड्यांच्या किंवा इतर आकारांचे भ्रूणस्फटिक असलेले सामान्यत: आढळतात. गूढस्फटिकी वयन: काही खडकांचा सर्व भाग किंवा काही पृषयुक्त खडकांचा आधारक इतक्या सूक्ष्म स्फटिकांचा बनलेला असतो की, सूक्ष्मदर्शक वापरूनही स्फटिक ओळखता येत नाहीत. अशा वयनाला ‘गूढस्फटिकी वयन’ म्हणतात. अग्निज खडकांच्या पद्धतशीर अध्ययनासाठी पुढील गोष्टी कराव्या लागतात : (१) खडकांच्या उपस्थितीच्या रीतीचे म्हणजे निसर्गात ते जसे आढळतात, तसेच त्यांच्या राशींचे आकार, आकारमान व लगतच्या खडकांशी असलेले संबंध व ते अंतर्वेशी आहेत की ज्वालामुखी आहेत यांविषयी माहिती मिळविणे.(२) ज्या खडकाचे अध्ययन करावयाचे आहे, त्याचे प्रातिनिधिक असे नमुने दगड फोडून किंवा खणून मिळविणे. (३) त्या नमुन्यांचे प्रयोगशाळेत परीक्षण करून त्यांचे घटक, त्या घटकांचे प्रमाण व खडकांची संरचना व वयन यांची माहिती मिळवणे. बारीक व सूक्ष्मकणी खडकांची खनिजे किंवा संरचना केवळ नुसत्या डोळ्यांनी किंवा साधे भिंग वापरून ओळखता येत नाहीत. म्हणून खडकाचे तुकडे घासून तयार केलेल्या अगदी पातळशा चकत्या काचेवर चिकटवून व त्यांचे सूक्ष्मदर्शकाने परीक्षण करून ती ओळखावी लागतात. पातळ चकत्य 0:200:20ांचे स ूक्ष्मदर्शकाने परीक्षण करून खडकांचे घटक व संरचना ही दोन्ही कळतात. दगडाचा बारीक भुगा करून तो पाण्याने धुतल्यावर त्याच्यातील कणांचे परीक्षणही सूक्ष्मदर्शकाने केले जाते. या पद्धतीने खडकांचे घटक कळतात पण संरचना कळत नाही. लोहचुंबक, भारी द्रव, वाहते पाणी इ. वापरून किंवा निवडून खडकाच्या भुग्यातील निरनिराळी खनिजे अलग काढता येतात व त्यांचे भौतिक किंवा रासायनिक परीक्षण करून त्यांच्या जाती ठरविता येतात. नेहमीच्या पद्धतींनी खडकांचे विशिष्ट गुरूत्व काढतात. कित्येक कामांसाठी खडकांचे रासायनिक संघटनही माहीत असावे लागते व विश्लेषणाच्या नेहमीच्या रासायनिक किंवा विशेष पद्धती वापरून ते काढले जाते. खडकात काच व खनिजे किती आहेत, निरनिराळ्या खनिजांचे प्रमाण किती आहे व खडकाची संरचना व वयन कोणती आहेत, या गोष्टी लक्षात घेऊन त्याची जात ठरविली जाते व त्याला नाव दिले जाते. अग्निज खडकांचे प्रकार : प्राण्यांत किंवा वनस्पतींत जशा जाती असतात तशा खडकांत नसतात. सर्वस्वी स्फटिकमय व सर्वस्वी काचमय किंवा ८०% पेक्षा अधिक सिलिका व ४०%पेक्षा कमी सिलिका किंवा ६०% पेक्षा अधिक क्वॉर्ट्‌झ किंवा दुसरे एखादे खनिज असलेल्या व क्वॉर्ट्‌झ किंवा ते दुसरे खनिज मुळीच नसलेल्या व त्या दोहोंच्या मधले कोणतेही प्रमाण असलेल्या खडकांच्या वेगवेगळ्या राशी निसर्गात आढळतात. शिवाय कधी कधी एकाच राशीत वर उल्लेख केल्यासारखे भिन्न भिन्न लक्षणे असलेले खडक आढळतात. उदा., ग्रॅनोडायोराइटातील क्वॉर्ट्‌झाचे प्रमाण हळूहळू कमी होत जाऊन तयार झालेले क्वॉर्ट्‌झ डायोराइट व डायोराइट यांसारखे खडक कित्येक बॅथोलिथांत आढळतात व त्यांच्यापैकी एक खडक कोठे संपतो व दुसरा कोठे सुरू होतो, हे निश्चित ठरविता येत नाही. म्हणून अग्निज खडकांचे काटेकोर वर्गीकरण करता येत नाही व त्यांचे वर्गीकरण कसे करावे याविषयी एकमत नाही. निरनिराळ्या कामांसाठी वर्गीकरणाच्या निरनिराळ्या पद्धती वापरल्या जातात. सर्वसामान्य व्यवहारासाठी खडकांची स्थूल लक्षणे लक्षात घेऊन वर्गीकरण केले जाते. सविस्तर अध्ययनासाठी सूक्ष्मदर्शकाने दिसणारी लक्षणेही लक्षात घेतली जातात. काही कामांसाठी सूक्ष्मदर्शकाने दिसणाऱ्‍या लक्षणांच्या जोडीने रासायनिक संघटनही लक्षात घेऊन वर्गीकरण केले जाते. केवळ रासायनिक संघटनावर आधारलेल्या वर्गीकरणाच्या योजनाही आहेत पण त्या विरळाच वापरल्या जातात. वर्गीकरणाच्या बहुतेक सर्व योजना खडकांच्या स्थूल व सूक्ष्म संरचना व त्यांचे खनिज संघटन यांच्यावर मुख्यत: आधारलेल्या असतात. रासायनिक संयुगांना किंवा प्राण्या-वनस्पतींना नावे देण्याच्या नामकरण पद्धतीसारख्या पद्धती खडकांच्या बाबतीत वापरता येत नाहीत. खडकांची सायेनाइट व बेसाल्ट यांसारखी काही नावे प्राचीन कालापासून चालत आलेली आहेत. काही खडकांची नावे ते प्रथम आढळले त्या स्थानांवरून किंवा देशांवरून व काहींची त्यांच्या गुणधर्मांवरून, संरचनेवरून किंवा मुख्य खनिजावरून दिली गेली आहेत. सामान्य व्यवहारातील नावे काळजीपूर्वक वापरली जातात असे नाही व खडकांच्या निरनिराळ्या जातींना एकच नाव दिलेलेही पुष्कळदा आढळते. खडकांच्या नावांच्या बाबतीतील गोंधळ काढून टाकण्याचे प्रयत्न झालेले आहेत; पण ते यशस्वी झालेले नाहीत. बारीकसारीक व कित्येकदा अगदी उपेक्षणीय असे भेद लक्षात घेऊन ठरविलेल्या अग्निज खडकांच्या जातींची व त्यांच्या नावांची संख्या सातशेपेक्षा अधिक भरते. पण इतक्या जाती मानण्याची आवश्यकता नाही. सुमारे साठ जाती मानून काम भागेल. त्या साठांपैकीही बहुसंख्य जाती विरळाच आढळणाऱ्‍या आहेत व त्यांच्यपैकी अधिक महत्त्वाच्या अशा जातींची नावे खालील तक्त्यात दिलेली आहेत. तक्त्यातील वर्गीकरणात वयनावर आधारलेले भरडकणी, मध्यमकणी व सूक्ष्मकणी असे तीन प्रमुख विभाग आहेत. भरडकणी विभागात मुख्यत: मोठ्या अंतर्वेशनांच्या खडकांचा, मध्यमकणी विभागात मुख्यत: गौण म्हणजे लहान अंतर्वेशनांच्या खडकांचा व सूक्ष्मकणी विभागात मुख्यत: ज्वालामुखी खडकांचा समावेश होतो. अंतर्वेशी राशींच्या वेगाने किंवा एकाएकी निवलेल्या गेलेल्या भागांपासून थोडी किंवा पुष्कळ काच किंवा गूढ, भ्रूण किंवा सूक्ष्म स्फटिक असलेले खडक तयार होतात व त्यांचा समावेशही सूक्ष्मकणी विभागात केला जातो. अंतर्वेशी अग्निज खडकांचे, पातालिक म्हणजे खोल जागी तयार झालेले व उपपातालिक म्हणजे कवचाच्या उथळ भागात तयार झालेले, असे विभाग पूर्वी केले जात. पातालिक खडक पूर्णस्फटिकी व सापेक्षतः भरडकणी असतात व त्यांच्या राशी मोठ्या असतात. उपपातालिक राशी लहान असतात. त्यांचे खडक सापेक्षत: बारीक कणी असतात व त्यांच्यात कधीकधी काच किंवा गूढ, भ्रूण किंवा सूक्ष्म स्फटिक असतात. अग्निज खडकांचे अधिक अध्ययन झाल्यावर असे दिसून आले की, शिलारसांचे स्फटिकीभवन हे केवळ त्याच्या खोलीवर अवलंबून नसते व उथळ जागेतही पातालिक खडकांसारखे पूर्णस्फटिकी व भरडकणी खडक तयार होणे शक्य असते. म्हणून ‘उपपातालिक’ ही 0:200:20संज्ञा आता वापरली जात नाही. तिच्याऐवजी गौण ही संज्ञा कधीकधी वापरली जाते. अग्निज खडकांचे वर्गीकरण सिलिकेच्या प्रमाणास स्थूलपणे अनुसरून केलेल्या विभागांची नावे सिकत मध्यम अल्पसिकत अत्यल्प सिकत खडकातील फेल्सपारांचे प्रकार फेल्सपारे नसतात ऑर्थोक्लेज > सोडा-प्लॅजिओक्लेज सोडा-प्लॅजिओक्लेज > ऑर्थोक्लेज प्रामुख्येकरून ऑर्थो क्लेज प्रामुख्येकरून मध्यम प्लॅजिओक्लेज, अँडेसांइन प्रामुख्येकरून लाइम प्लॅजिओक्लेज केवळ लोह मॅग्नेशिया-खनिजे खडकांची नावे वयनास अनुसरून केलेले विभाग पूर्णस्फटित, भरडकणी ⇨ग्रॅनाइट ⇨ ग्रॅनोडायोराइट ⇨ सायेनाइट ⇨डायोराइट ⇨ गॅबो ⇨पायरोक्सेनाइट ⇨ पेरिडोटाइट पूर्णस्फटित, मध्यमकणी ग्रॅनाइट-पॉर्फीरी ग्रॅनोडायोराइट-पॉर्फीरी सायेनाइटपॉर्फीरी डायोराइट- पॉर्फीराइट ⇨डोलेराइट सूक्ष्मकणी, थोडी किंवा बरीच काच व गूढ स्फटिक असू शकतात. ⇨रायोलाइट ⇨ डेसाइट ⇨ ट्रॅकाइट ⇨ अँडेसाइट ⇨ बेसाल्ट पातालिक ही संज्ञा अद्यापिही वापरली जाते व पूर्णस्फटिकी व भरडकणी खडकांच्या मोठ्या राशीस उद्देशून ती वापरली जाते. पातालिकाऐवजी महा-अंतर्वेशन ही संज्ञा कधीकधी वापरली जाते. तक्त्यातील भरडकणी व मध्यमकणी विभाग हे स्थूल मानाने पातालिक व उपपातालिक यांच्याशी अनुक्रमे तुल्य आहेत. सिकत, मध्यम सिकत व अल्पसिकत खडकांतील एकूण खनिजांपैकी जवळजवळ अर्धी किंवा अर्ध्याहून अधिक खनिजे फेल्सपारे असतात. सिकत खडकात बरेच क्वॉर्ट्‌झ असते. इतर खडकांत ते नसते किंवा अगदी गौण असते. सिकत खडकांत लोह-मॅग्नेशिया यांची खनिजे सामान्यत: अल्प, मध्यम खडकांत किंचित अधिक व अल्पसिकत खडकांत बरीच अधिक असतात. सिकत खडकांचा रंग फिकट, मध्यम खडकांचा किंचित काळसर व अल्पसिकत खडकांचा काळसर ते काळा असतो. सिकत खडकांचे विशिष्ट गुरूत्व सामान्यत: कमी (२·६० ते २·७३), मध्यम सिकत खडकांचे किंचित अधिक व अल्पसिकत खडकांचे त्यापेक्षा अधिक (२·८५ ते ३·१५) असते. प्रमुख अग्निज खडकांची नावे वरील तक्त्यात दिली आहेत व प्रत्येक खडकाच्या तक्त्यातील स्थानावरून त्याच्या प्रमुख लक्षणांची कल्पना येते. ग्रॅनाइट-पॉर्फिरी, सायेनाइट-पॉर्फिरी, डायोराइट-पॉर्फिराइट यांचे खनिज संघटन अनुक्रमे ग्रॅनाइट, सायेनाइट व डायोराइट यांच्यासारखे पण वयन मध्यमकणी व पृषयुक्त असते. त्या सर्वांत फेल्सपारांचे बृहत्स्फट असतात. ग्रॅनाइट व ग्रॅनोडायोराइट-पॉर्फिरीत क्वॉर्ट्‌झाचेही बृहत्स्फटक कित्येकदा असतात व ते असलेल्या खडकांना ‘क्वॉर्ट्‌झ-पॉर्फिरी’ असे नाव कधीकधी देतात. सायेनाइट-पॉर्फिरीला नुसते ‘पॉर्फिरी’ असेही म्हणतात. डायोराइट-पॉर्फिराइटात फेल्सपारांच्याशिवाय हॉर्नब्लेंड व कृष्णाभ्रक यांचेही बृहत्स्फट सामान्यत: असतात. अत्यल्पसिकत खडकातल्या सिलिकेचे मान अल्पसिकत खडकापेक्षा कमी असते किंवा खरोखरी अत्यल्प असते असे नाही. ते खडक सर्वस्वी किंवा प्रामुख्याने लोह-मॅग्नेशिया यांच्या खनिजांचे बनलेले असल्यामुळे त्यांना ‘अल्ट्राफेमिक’ (अतिलोह-मॅग्नेशिया खनिजी) असे अधिक समर्पक नाव कित्येकजण वापरतात. शिलारसाची उत्पत्ती : अतिप्राचीन म्हणजे आर्कीयन कालाच्या प्रारंभापासून तो आतापर्यंतच्या कालावधीत पृथ्वीच्या कोणत्या ना कोणत्या भागात ज्वालामुखी उद्गीरणे व शिलारसांची अंतर्वेशने कधी अल्प तर कधी प्रचंड प्रमाणात घडून आलेली आहेत, असे कवचाच्या खडकांवरून दिसून येते. शिलारस हे पृथ्वीच्या पृष्ठाखाली, कवचाच्या उथळ किंवा खोल भागात किंवा कवचाच्या खालच्या घन थरात तयार होत असले पाहिजेत. पण ते कसे तयार होतात याचा उलगडा झालेला नाही. बारिकसारीक भेद लक्षात घेतले तर अग्निज खडकांचे सातशेहून अधिक प्रकार व अगदी ढोबळ भेद लक्षात घेतले तरी सुमारे साठ प्रकार किंवा जाती भरतील. प्रत्येक अग्निज खडक एखाद्या शिलारसापासून तयार झालेला असतो म्हणून अग्निज खडकांच्या एकूण जातींइतक्याच शिलारसांच्याही जाती असल्या पाहिजेत. शिलारसांच्या तितक्या जाती स्वतंत्रपणे अस्तित्वात होत्या का काही थोड्या आद्य शिलारसांत काही भौतिक किंवा रासायनिक घडामोडी होऊन इतक्या जाती निर्माण झाल्या, असे प्रश्न उद्भवतात. अग्निज खडकांच्या वर उल्लेख केलेल्या जातींपैकी बहुतेक सर्व जाती विरळच आढळतात व त्यांच्या राशी लहान किंवा क्षुल्लकही असतात. वारंवार आढळणारे व ज्यांच्या राशी प्रचंड असतात असे अग्निज खडक फारच थोडे आहेत. ते म्हणजे बेसाल्ट व पायरोक्सीन-अँडेसाइट हे ज्वालामुखी व ग्रॅनाइट व ग्रॅनोडायोराइट हे अंतर्वेशी खडक होत. एकूण ज्वालामुखी खडकांपैकी शेकडा ऐंशी इतके बेसाल्ट असतात. एकूण पातालिक राशींपैकी ग्रॅनाइट व ग्रॅनोडायोराइट यांच्या राशी सर्वांत विपुल असून, त्या इतर सर्व पातालिक खडक मिळून होणाऱ्‍य 0:200:20ा राशींच् या वीसपट भरतात, असे डेली यांनी केलेले आकलन (अंदाज) आहे. आणखी असे की, भौतिक मापनांवरून असे अनुमान करण्यात आलेले आहे की, खंडे ही मुख्यत: सियालाची म्हणजे ग्रॅनाइटासारखे रासायनिक संघटन असणाऱ्‍या खडकांची बनलेली आहेत व ती ज्या थरावर म्हणजे सिमावर बसलेली आहेत त्याचे रासायनिक संघटन बेसाल्टासारखे आहे. सारांश, वरील दोन व इतर पुराव्यांवरून असे दिसून येते की, बेसाल्टी व ग्रॅनाइटी शिलारस हे पृथ्वीतील शिलारसांपैकी अत्यंत विपुल असे असले पाहिजेत. एकाच शिलारसापासून दोन किंवा अधिक जातीचे खडक उत्पन्न झाले असले पाहिजेत असे दर्शविणारे पुरावे अनेक अंतर्वेशी अग्निज राशींत मिळतात. उदा., कित्येक शिलापट्टांच्या माथ्यांचा खडक त्यांच्या तळभागाच्या खडकाहून वेगळा असलेला आढळतो व त्या दोहोंच्यामधे त्या दोहोंपेक्षा भिन्न अशा खडकाचे एक किंवा अधिक भाग असलेलेही कधीकधी आढळतात. तसेच कित्येक बॅथोलिथांच्या कडेचा खडक आतल्या भागाच्या खडकापेक्षा भिन्न असलेला आढळतो. अशा शिलापट्टांच्या किंवा बॅथोलिथांच्या मूळच्या शिलारसात काही विक्रिया घडून येऊन भिन्न खडक तयार झाले असावेत, असे त्या राशींच्या एकूण लक्षणावरून सूचित होते. समांग किंवा स्थूल मानाने समांग असे रासायनिक संघटन असणाऱ्‍या शिलारसांचे भिन्न भिन्न संघटन असणारे भाग तयार होऊन त्यांच्यापासून भिन्न खडक तयार होणाऱ्‍या घटनेला ‘शिलारसाचे भिन्नीभवन’ म्हणतात. वरील उदाहरणातील शिलापट्टांचे किंवा बॅथोलिथांचे शिलारस मूळ जागेत असताना त्यांचे भिन्नीभवन झालेले असून त्यांच्या भिन्नभवनाने तयार झालेले खडक शिलारसाचे मूळ व्यापिलेल्या जागेतच राहिलेले आहेत. पण भिन्नीभवनाने तयार झालेल्या भागाचे स्थलांतर होण्याची शक्यता असते व ते निरनिराळ्या जागी नेले गेले, तर त्यांच्यापासून तयार झालेले खडक निरनिराळ्या जागी आढळतील व ते सर्व मूळच्या एकाच शिलारसापासून झालेले आहेत, हे कळणे कठीण किंवा अशक्यही होईल. शिलारसांचे भिन्नीभवन होणे शक्य असते हे मान्य केले तर वर उल्लेख केलेल्या दोन प्रमुख म्हणजे बेसाल्टी व ग्रॅनाइटी शिलारसांचे भिन्नीभवन होऊन अग्निज खडकांचे बहुसंख्य प्रकार निर्माण झाले असणे शक्य आहे असे दिसून येईल. म्हणून त्या दोन शिलारसांना ‘आद्य शिलारस’ असे म्हणता येईल. बाहेरील घन किंवा द्रव पदार्थ शिलारसात मिसळले जाऊन व ते आत्मसात केले जाऊन मूळ शिलारसापासून तयार होणाऱ्‍या खडकांपासून वेगळा असा खडक निर्माण होणे शक्य असते. अशा घटनेला ‘सात्मीकरण’ म्हणतात. सात्मीकरणानेही कित्येक अग्निज खडक निर्माण झाले असणे शक्य आहे व त्याचा विचार पुढे केला आहे. भिन्नीभवनाच्या प्रक्रिया : १६५० से. पेक्षा अधिक तापमान असताना अ‍ॅनिलीन व पाणी यांचे मिश्रण अगदी समांग असते, पण तापमान त्यापेक्षा कमी होताच त्या विद्रावाचे ॲनिलिनात पाणी व पाण्यात ॲनिलीन असणारे असे दोन विद्राव होतात. त्याप्रमाणे शिलारसांचे दोन अमिश्रणीय विद्राव होत असावेत असे प्रथम वाटले होते. ज्यांच्यात वितळलेल्या सिलिकेटांशी संबंध येतो अशा हजारो क्रिया कित्येक कारखान्यातील कामात केल्या जातात व वितळलेल्या सिलिकेटांवरही शेकडो प्रयोग करून पाहण्यात आलेले आहेत. त्या सर्वांवरून असे आढळून आलेले आहे की, ज्या तापमानाच्या मर्यादेत अग्निज खडक तयार होतात त्या मर्यादेतले तापमान असताना अग्निज खडकांसारखे रासायनिक संघटन असणाऱ्‍या विद्रावाचे अमिश्रणीय द्रव विभाग होत नाहीत. म्हणून शिलारस सर्वस्वी द्रव असताना त्याचे भिन्नीभवन होत नाही हे आता बहुतेक सर्वांस मान्य झालेले आहे. शिलारस निवू लागला म्हणजे सापेक्षत: उच्च तापमान असताना स्फटिकीभवन होऊन तयार होणारी प्रारंभीची खनिजे ही कमी तापमानात तयार होणाऱ्‍या खनिजांहून अगदी वेगळी असतात. कोणत्याही प्रक्रियेमुळे आधी तयार झालेली खनिजे मागाहून तयार होणाऱ्‍या खनिजांपासून वेगळी केली गेली म्हणजे भिन्नभवन घडून येते. म्हणून स्फटिकीभवनास सुरुवात झाल्यावर मात्र भिन्नीभवनाचा संभव असतो. शिलारस वेगाने किंवा एकाएकी निवविला गेला तर भिन्नीभवन होण्यास वेळच मिळत नाही. तो सावकाश निवविला गेला तरच भिन्नीभवन होण्यास वेळ मिळतो. म्हणून भिन्नीभवनाची चांगली उदाहरणे अंतर्वेशी राशींतच आढळतात. बोएन-विक्रियामाला : शिलारसाच्या स्फटिकीभवनाने तयार होणाऱ्‍या खनिजांचा अनुक्रम कसा लागतो हे एन. एल. बोएन यांनी केलेल्या प्रयोगांवरून कळून आलेले आहे. तो अनक्रम आ. ६ मध्ये दाखविला आहे. आ. ६. बोएन-विक्रियामाला. आकृतीतील उजवीकडील चौकोनात १ या रेषेने दाखविलेल्या स्फटिकांपासून ग्रॅव्रोसारखे; २ या रेषेने दाखविलेल्या टप्प्यातील स्फटिकांपासून डायोराइटासारखे; ३ या रेषेने दाखविलेल्या टप्प्यातील स्फटिकांपासून ग्रॅनोडायोराइटासारखे व ४ या रेषेने दाखविलेल्या टप्प्यातील स्फटिकांपासून ग्रॅनाइटासारखे खडक तयार होतील.आ. ६. बोएन-विक्रियामाला. आकृतीतील उजवीकडील चौकोनात १ या रेषेने दाखविलेल्या स्फटिकांपासून ग्रॅव्रोस 0:200:20ारखे; २ या रेषेने दाखविलेल्या टप्प्यातील स्फटिकांपासून डायोराइटासारखे; ३ या रेषेने दाखविलेल्या टप्प्यातील स्फटिकांपासून ग्रॅनोडायोराइटासारखे व ४ या रेषेने दाखविलेल्या टप्प्यातील स्फटिकांपासून ग्रॅनाइटासारखे खडक तयार होतील. येथे लक्षात घेण्यासाठी महत्वाची गोष्ट म्हणजे कोणत्याही तापमानात तयार होणारी खनिजे तापमान उतरत असताना सामान्यतः तशीच टिकून राहत नाहीत, तर बदलत्या तापमानात त्यांची शिलारसाशी विक्रिया होते व त्यांच्यापासून नवी व बदललेल्या तापमानात स्थिर अशी खनिजे तयार होतात. उदा., आकृतीतील डाव्या बाजूची ऑलिव्हीन ते बायोटाइट (कृष्णाभ्रक) ही माला घ्या. या मालेतील प्रथम तयार होणारे खनिज ऑलिव्हीन होय. शिलारस निवून तापमान विवक्षित झाल्यावर ऑलिव्हिनाची शिलारसाशी विक्रिया होऊ लागून मॅग्नेशियम पायरोक्सीन तयार होऊ लागते व ऑलिव्हीन नाहीसे होऊ लागते. अखेरीस सर्व ऑलिव्हीन नाहीसे होणे शक्य असते. त्यानंतर तापमान उतरून ते विवक्षित झाल्यावर मॅग्नेशियम पायरोक्सीनाचे कॅल्शियम पायरोक्सीन होते व त्याच रीतीने अनुक्रमे अँफिबोले व कृष्णाभ्रक ही मागाहून तयार होतात. वरील बदल टप्प्या-टप्प्याने होत असल्यामुळे या मालांना ‘खंडित विक्रियामाला’ म्हणतात. उजव्या बाजूला प्लॅजिओक्लेजाच्या मालेतील प्रथम तयार होणारे खनिज म्हणजे कॅल्शियम विपुल असणारे प्लॅजिओक्लेज होय. तापमान उतरत असताना त्याची शिलारसाशी विक्रिया होते व अधिक सोडा असणारी प्लॅजिओक्लेजे सतत तयार होतात. बदलत्या तापमानाबरोबर प्लॅजिओक्लेजांचे रासायनिक संघटनही सतत बदलत असते. म्हणून प्लॅजिओक्लेजांच्या मालेला ‘अखंड विक्रियामाला’ म्हणतात. वरील मालांच्या खनिजांच्या नंतर उरलेली खनिजे आकृतीत दाखविलेल्या क्रमाने तयार होतात. या आकृतीवरून असे दिसून येईल की, आधी तयार होणारी खनिजे सापेक्षत: कमी सिकत व मागाहून तयार होणारी खनिजे अधिक सिकत असतात, म्हणून आधी व मागाहून तयार होणारी खनिजे वेगळी केली गेली तर त्यांच्यापासून दोन निरनिराळ्या प्रकारचे खडक तयार होतात. स्फटिकीभवन सुरू झाल्यावर आधी तयार झालेली खनिजे पुढील दोन रीतींनी वेगळी केली जाणे शक्य असते. आ.७ पॅलिसेड येथील शिलापट्टा उभा छेद. १ व ६ देशीय खडक आहेत व २ ते ५ हे शिलापट्टे भाग आहेत. (१) तळाखालचा खडक, (२) एकाएकी निवलेला भाग, (३) ऑलिव्हीन विपुल असलेला भाग, (४) उत्तरोत्तर वरती प्लॅजिओक्लेज अधिक होत गेलेला भाग, (५) एकाएकी निवलेला भाग, (६) माथ्यावरचा खडक.आ.७ पॅलिसेड येथील शिलापट्टा उभा छेद. १ व ६ देशीय खडक आहेत व २ ते ५ हे शिलापट्टे भाग आहेत. (१) तळाखालचा खडक, (२) एकाएकी निवलेला भाग, (३) ऑलिव्हीन विपुल असलेला भाग, (४) उत्तरोत्तर वरती प्लॅजिओक्लेज अधिक होत गेलेला भाग, (५) एकाएकी निवलेला भाग, (६) माथ्यावरचा खडक. (१) उच्च तापमानात स्फटिकीभूत होणाऱ्‍या खनिजांची घनता शिलारसाच्या त्या तापमानातील घनतेपेक्षा अधिक असते व ती खनिजे बुडून खाली जाऊन शिलारसाच्या तळाशी साचतात. विशेषत: ऑलिव्हीनाचे किंवा ऑलिव्हीन व पायरोक्सीन यांचे स्फटिक तळाशी साचून तयार झालेले थर कित्येक अल्पसिकत शिलापट्टांच्या तळाशी आढळतात. उदा., न्यू जर्सीतील पॅलिसेड नावाचा डोलेराइटाचा शिलापट्ट. तो आडव्या थरासारखा आहे. त्याची जाडी ३०० मीटरांपेक्षा अधिक आहे. शिलारसाचे अंतर्वेशन झाल्यावर त्याच्या माथ्याचा व तळाचा काही भाग वेगाने निवविला जाऊन त्या भागांपासून तयार झालेला सामान्य ऑलिव्हीन डोलेराइट शिलापट्टाच्या माथ्याशी व तळाशी आढळतो (आ. ७ पहा). त्या दोन भागांत भिन्नीभवन झालेले नाही. पण उरलेल्या भागात भिन्नीभवनाने तयार झालेले खडक आढळतात. वेगाने निवून तयार झालेल्या तळाच्या खडकावर जो खडक आहे त्याच्यात ऑलिव्हीन व पायरोक्सीन ही खनिजे विपुल आहेत. शिलापट्टाच्या खालच्या एक तृतीयांश भागातच ऑलिव्हीन आहे. आधी तयार होणारी व मॅग्नेशियम विपुल असणारी पायरोक्सीने शिलापट्टाच्या वरच्या भागात आहेत. तळाकडील भागात सु. ४० टक्के प्लॅजिओक्लेज असून ते कॅल्शियम विपुल असलेल्या जातीचे आहे. शिलापट्टाच्या वरच्या भागात प्लॅजिओक्लेज अधिक म्हणजे सु. ६० टक्के असून ते सोडियम विपुल असलेल्या जातीचे आहे. सारांश, आधी तयार होणारी खनिजे शिलापट्टाच्या खालच्या व मागाहून तयार होणारी खनिजे शिलापट्टाच्या वरच्या भागात आहेत. आधी तयार झालेले अधिक भारी खनिजे गुरुत्वार्कषणामुळे खाली गेली असावी असे शिलापट्टांतील खनिजांच्या वाटणीवरून दिसून येते. शिलारसाचे स्फटिकीभवन बरेचसे प्रगत झाल्यावर त्याचा पुष्कळसा भाग एकमेकांस किंचित चिकटलेल्या स्फटिकांचा बनलेला असतो व स्फटिकांमधील जागा शिलारसाच्या अद्यापि स्फटिकीभूत न झालेल्या द्रवाने व्यापिलेली असते. स्फटिक व द्रव मिळून झालेली राशी पाण्याने भरलेला स्पंज असावा त्यासारखी असते. कोणत्याही कारणाने ती दाबली गेली तर तिच्यातील द्रव भाग बाहेर घालविला जाणे शक्य असते. दाबामुळे त्या राशीतील स्फटिक एकमेकांच्या अधिकाधिक जवळ 0:200:20आणले जातात व कमी दाब असलेल्या भागाकडे द्रव जाऊ लागतो. तो द्रव स्फटिकीभवनाने तयार झालेल्या राशीच्या सापेक्षतः कमी दाब असलेल्या भागात शिरणे व नंतर तो तेथेच निवून त्याच्या शिरा तयार होणे शक्य असते. पण दाब बराच असेल तर तो द्रव त्या राशीच्या बाहेर घालविला जाऊन त्याच्यापासून एखादी स्वतंत्र राशी तयार होते. अंशत: घनीभूत झालेल्या शिलारसांवर दाब पडण्याचे मुख्य कारण म्हणजे कवचाच्या हालचालींमुळे पडणारे दाब होत. दाब पडून निवणाऱ्या शिलारसातील घन व द्रव पदार्थ वेगळे होत असल्यामुळे या प्रक्रियेला ‘दाब-गाळणे’ म्हणतात. दाबगाळण्याने बाहेर घालविला गेलेला द्रव दुसऱ्‍या जागेत गेल्यावर वरील प्रक्रियेने त्याचे पुन्हा भिन्नीभवन होणे व खडकांचे आणखी नवे प्रकार निर्माण होणे शक्य असते. गुरुत्वाकर्षणामुळे खनिजे शिलारसात बुडून खाली जाणे व अंशत: स्फटिकीभूत झालेला शिलारस दाब-गाळला जाणे, या वर वर्णन केलेल्या दोन प्रक्रिया भिन्नीभवन घडवून आणणाऱ्‍या मुख्य प्रक्रिया होत. पण भिन्नीभवनाने तयार झालेल्या कित्येक राशींच्या उत्पत्तीचा उलगडा वरील केवळ दोन प्रक्रियांनी करता येत नाही. त्यांच्याशिवाय इतर प्रक्रियांमुळेही भिन्नीभवन घडून येत असावे असे दिसते. आ.८. जमिनीखाली खोल जागी असलेल्या शिलारसाच्या काल्पनिक कोठराचा छेद दाखविणारे चित्र.आ.८. जमिनीखाली खोल जागी असलेल्या शिलारसाच्या काल्पनिक कोठराचा छेद दाखविणारे चित्र. जमिनीखाली खोल जागी असलेल्या एका काल्पनिक कोठारात समांग असा शिलारस घुसला आहे व तो निवत आहे अशी कल्पना करू. तापमान उतरत असताना निरनिराळ्या वेळी तयार झालेल्या खनिजांचे स्फटिक अनुक्रमाने (म्हणजे प्रथम उच्च तापमानात व नंतर उत्तरोत्तर कमी तापमानात तयार झालेले) शिलारसाच्या तळाकडील भागात गोळा झालेले आहेत व त्यामुळे शिलारसाचे भिन्न भिन्न संघटन असलेले भाग झालेले आहेत (आ.८). अशा स्थितीत अ ने दाखविल्यासारखी भेग पडून तिच्यातून थोडा थोडा शिलारस थांबून थांबून बाहेर पृथ्वीच्या पृष्ठावर येत राहिला तर प्रथम अँडेसाइट व नंतर अनुक्रमे बेसाल्ट, ऑलिव्हीन-बेसाल्ट व विपुल ऑलिव्हीन असलेला बेसाल्ट, अशा संघटनांचे लाव्हे बाहेर पडतील. पण कवचाच्या हालचालीच्या तीव्र दाबामुळे कोठारातील शिलारस खळबळविला जाऊन बाहेर पडला तर शिलारसाचे असमांग मिश्रण असलेला लाव्हा बाहेर पडणे शक्य असते. कोठाराच्या भोवतालच्या खडकात अनेक जागी भेगा तयार होऊन व त्या कोठाराच्या निरनिराळ्या भागांपासून निघून पृष्ठभागी न येता भोवतालच्या खडकातच थांबल्या तर त्यांच्यात शिरलेला शिलारस निवून भिन्न भिन्न अंतर्वेशी खडक तयार होतील. या भेगा पृष्ठाशी येऊन पोचल्या तर त्यांच्या वाटे बाहेर पडलेल्या शिलारसापासून भिन्न भिन्न, उदा., (१) येथून अँडेसाइट, (२) येथून बेसाल्ट, (३) येथून ऑलिव्हीन-बेसाल्ट, (४) येथून विपुल ऑलिव्हीन असलेला बेसाल्ट, असे लाव्हे बाहेर पडतील. या उदाहरणातील कोठारासारख्या कोठाराच्या भोवतालच्या खडकात एखादी कोठडी निर्माण होणे शक्य असते व तिच्यात पहिल्या कोठारातील व आधीच भिन्नीभूत झालेला शिलारस घुसविला जाणे व नंतर त्या कोठडीत त्याचे भिन्नीभवन होणे व खडकांचे अधिक नवे प्रकार तयार होणे अशा घटना घडू शकतात. उदा., वरील उदाहरणातील शिलारसापासून ट्रॅकाइटासारखा ज्वालामुखी खडक तयार होणे शक्य असते. आ.८ ही सारत: बेसाल्टी शिलारसाच्या स्फटिकीभवनाचा क्रम दाखविणारी आकृती आहे. शिलारसाच्या निवण्याच्या निरनिराळ्या अवस्थांत तयार होणाऱ्‍या अंशापासून बेसाल्टाहून भिन्न अशा अनेक जातींचे खडक तयार होणे शक्य असते हे त्या आकृतीवरून कळून येईल. बेसाल्टी शिलारसाच्या भिन्नीभवनाच्या अखेरच्या अवस्थेतील द्रव भागांपासून ग्रॅनाइटासारखे खडक तयार होतात. म्हणून बेसाल्टी शिलारस हा एकच आद्य शिलारस असावा असे काही भूवैज्ञानिकांचे मत आहे. आ.९ खोड (स्टॉक). खोडाच्या कडांशी अल्पसिकत खनिजे अधिक प्रमाणात व अंतर्भागात विरल आहेत. ठिपक्यांची दाटी अल्पसिकत खनिजांच्या प्रमाणात आहे.आ.९ खोड (स्टॉक). खोडाच्या कडांशी अल्पसिकत खनिजे अधिक प्रमाणात व अंतर्भागात विरल आहेत. ठिपक्यांची दाटी अल्पसिकत खनिजांच्या प्रमाणात आहे. (२) कित्येक बॅथोलिथांच्या किंवा खोडांच्या कडेशी लोहमॅग्नेशियाची काळसर व अधिक भारी खनिजे विपुल असलेला खडक असतो व कडेपासून आत जावे तो तो त्या खनिजांचे प्रमाण हळूहळू कमी होत जाते व मध्याजवळील भागात फेल्सपारे व क्वॉर्ट्‌झ विपुल असलेला खडक असतो. इतर काही बॅथोलिथांत खनिजांचे फरक मंदपणे न होता एकाएकी झालेले आढळतात. बॅथोलिथांच्या कडेशी काळसर खनिजे प्रमुख असणाऱ्‍या खडकांचा पट्टा असतो. या दोहोंपेक्षा स्पष्ट वेगळा व काळसर खनिजे अल्प असणारा खडक मध्याजवळ असतो. (३) लोह-मॅग्नेशिया यांची खनिजे सामान्यत: अंतर्वेशी राशींच्या कडेशी व फेल्सपारे व क्वॉर्ट्‌झ ही त्यांच्या अंतर्भागात गोळा झालेली आढळतात. याच्या उलट व्यवस्था असलेली म्हणजे लोह-मॅग्नेशिया यांची ख 0:200:20निजे मध्याजवळ सांद्रित (एकत्रित) झाल्याची उदाहरणेही क्वचित पण विरळाच आढळतात. सात्मीकरण : एखाद्या शिलारसात एखादा परका घन किंवा द्रव पदार्थ म्हणजे खडक किंवा दुसरा एखादा शिलारस मिसळून तो पदार्थ त्या शिलारसाने आत्मसात केल्या जाणाऱ्‍या प्रक्रियेस ‘सात्मीकरण’ म्हणतात. अशा बाह्य पदार्थाचे सात्मीकरण झाल्यावर त्या शिलारसापासून सहाजिकच वेगळ्याच प्रकारचा खडक तयार होतो. अंतर्वेशी अग्निज खडकांच्या कित्येक व विशेषत: मोठ्या राशींच्या बाह्य पृष्ठलगतच्या खडकात शेजारच्या परकी खडकांचे लहानमोठे तुकडे (बाह्याश्म) रुतलेले आढळतात. त्यांच्यापैकी कित्येकांत काहीच बदल झालेला नसतो. पण इतर कित्येकांत थोडे बदल झालेले असतात व ते बदल त्यांची शिलारसाशी विक्रिया झाल्यामुळे झालेले असतात. इतर काहींत बरेच अधिक बदल झालेले असतात, तर कित्येकांचे घटक पूर्ण बदलले जाऊन त्यांच्यात मूळच्या घटकांच्या आकाराच्या अंधुक खुणा मात्र उरलेल्या असतात. बाह्याश्मांशी विक्रिया झाल्यामुळे शिलारसाचे रासायनिक संघटन व त्याच्यापासून तयार होणाऱ्‍या खडकाचे खनिज संघटन बदलणे शक्य असते. उदा., अल्पसिकत शिलारस व शेलाचे बाह्याश्म यांच्या विक्रियेने कुरुविंद, स्पिनेल, सिलिमनाइट यांसारखी व अग्निज खडकात सामान्यत: न आढळणारी खनिजे तयार होतात व ती बाह्याश्मांनी संदूषित झालेल्या कित्येक अग्निज खडकांत आढळतात. खडक वितळविण्यास आवश्यक तेवढी उष्णता शिलारसांच्या अंगी नसते व त्यांच्याशी संपर्क येणारे खडक वितळविले जाऊन व त्यांचा वितळलेला द्रव शिलारसात मिसळून सात्मीकरण होणे शक्य नसते, असे प्रयोगसिद्ध पुराव्यावरून कळून आलेले आहे. उदा., ज्याच्यात लॅब्रॅडोराइट व ऑजाइट ही खनिजे आहेत अशा गॅब्रो खडकातील पोकळीत ग्रॅनाइटी शिलारस शिरला आहे व तो निवत असून त्याचे अंशत: स्फटिकीभवन होऊन हॉर्नब्लेंडाचे व ऑलिगोक्लेजाचे स्फटिक तयार होण्यास सुरूवात झालेली आहे अशी कल्पना करू. शिलारसाशी संपर्क येणाऱ्‍या भिंतीच्या गॅब्रोतील लॅब्रॅडोराइटाचे अखंड विक्रियामालेतील स्थान ऑलिगोक्लेजाच्या आधीचे व ऑजाइटाचे खंडित विक्रियामालेतील स्थान हॉर्नब्लेंडाच्या आधीचे आहे. त्यामुळे ऑलिगोक्लेज व हॉर्नब्लेंड तयार होण्याच्या अवस्थेत शिलारस हा लॅब्रॅडोराइट व ऑजाइट यांनी आधीच अतिसंतृप्त झालेला असतो व ती खनिजे शिलारसात विरघळणार नाहीत. परंतु त्यांची व शिलारसाची जटिल विक्रिया घडून येते व या विवक्षित अवस्थेत शिलारसाशी समतोल असणाऱ्‍या अशा अनुक्रमे ऑलिगोक्लेजात व हॉर्नब्लेंडात त्यांचे परिवर्तन होऊ लागते. विक्रिया पुरेसा काल घडून आली तर परिवर्तन पूर्ण होते. या उदाहरणातील शिलारसापेक्षा अधिक तापमान असणारा व ज्याच्यात मॅग्नेशियम-ऑलिव्हिनाचे स्फटिक तयार होत आहेत अशा शिलारसाचा संपर्क ज्याच्यात ऑजाइट आहे अशा खडकाशी आला तर ऑजाइटाचे विक्रियामालेतील स्थान ऑलिव्हिनापेक्षा खालचे असल्यामुळे ऑजाइट वितळेल व त्याला वितळविण्यास आवश्यक तेवढी सुप्त उष्णता ऑलिव्हिनाचे स्फटिक तुल्य प्रमाणात अवक्षेपित होऊन पुरविली जाईल. सारांश, शिलारस व बाह्याश्म यांच्यामधील विक्रिया कशी होईल हे निवण्याच्या कोणत्या अवस्थेत शिलारस आहे, म्हणजे स्फटिकीभवनाने त्याच्यात जी खनिजे तयार होत असतील त्यांची विक्रियामालातील स्थाने कोणती आहेत व शिलारसाशी संपर्क येणाऱ्‍या खडकात कोणती खनिजे आहेत, या गोष्टींवर अवलंबून असते. शिलारसात एखादे खनिज तयार होत असताना विक्रियामालेतील खालचे स्थान असलेल्या बाह्य खनिजांशी शिलारसाचा संपर्क झाला तर बाह्य खनिज वितळेल. तयार होत असलेल्या खनिजापेक्षा विक्रियामालेतील वरचे स्थान असलेल्या बाह्य खनिजाचा शिलारसाशी संपर्क झाला तर त्या दोहोंमधील विक्रियेने बाह्य खनिजाचे शिलारसाच्या त्या अवस्थेत उचित अशा खनिजात परिवर्तन होईल. निवण्याच्या विवक्षित अवस्थेत अनुरूप अशा बाह्य खनिजांचा शिलारसाशी संपर्क झाला तर त्यांच्यात बदल न होता ती तशीच टिकून राहतील. परंतु विक्रिया कशीही झाली तरी शिलारस संदूषित होतो व त्याच्यापासून होणारे खडक संकरज असतात. असे संकरज खडक पातालिक खडकांच्या मोठ्या राशींच्या कडांलगतच्या भागात वारंवार आढळतात. ग्रॅनाइटी शिलारस व त्याच्या भोवतालच्या भिंतीचा गॅब्रो किंवा चुनखडक यांच्यामधील विक्रियेने तयार झालेला डायोराइट कित्येक ग्रॅनाइटांच्या कडांशी आढळतो. संकर न होता केवळ अग्निज प्रक्रियांनी तयार झालेले डायोराइटही असतात. शिलारसाची राशी पुरेशी मोठी नसली व बाह्याश्मांशी विक्रिया पुरी होण्याच्या आधीच त्याचा द्रव संपला म्हणजे त्याच्यापासून तयार होणाऱ्‍या खडकात अंशत: परिवर्तन झालेले किंवा परिवर्तन न झालेले बाह्याश्म सापडतात. द्रव शिलारसांचे मिश्रण होणे : एक सिकत व एक अल्पसिकत असे दोन आद्य शिलारस सर्व पृथ्वीत पसरलेले असून ते निरनिराळ्या प्रमाणांत मिसळले गेले असावेत व त्यांच्या मिश्रणाचे तयार झालेल्या व निरनिराळे रासायनिक संघटन असलेल्या शिलारसांपासून अग्निज ख 0:200:20डकांचे आपणास आ 🔹आकाशगंगा : निरभ्र आकाशात, विशेषतः चंद्र नसलेल्या रात्री, कधी आग्नेय-वायव्य आणि कधी नैर्ऋत्य-ईशान्य असा एक फिक्कट पांढरा दुधाळ रंगाचा, कमीअधिक रुंदीचा पट्टा दिसतो, त्याला ‘आकाशगंगा’ म्हणतात. आकाशगंगेला ‘दूधगंगा’असेही म्हणतात. स्वर्गावर चढण्याची शिडी, वामनावतारी विष्णू तिसरे पाऊल टाकीत असता ते एका अंड्याला लागले व ते फुटून आकाशगंगेचा प्रवाह निघाला इ. कल्पना प्रचलित आहेत. स्वर्गातील अमरावतीला आकाशगंगेने वेढलेले आहे, असाही उल्लेख भागवतात आढळतो. आकाशगंगेचा पट्टा उत्तर ध्रुवाच्या ३०० जवळून जातो. याची जास्तीत जास्त रुंदी अंदाजे ४५० तर कमीत कमी रुंदी अंदाजे ५० आहे. साधारणपणे खगोलाच्या उत्तर गोलार्धात हा पट्टा शृंगाश्व (मोनोसेरॉस), मिथुन (जेमिनी), वृषभ (टॉरस), सारथी (ऑरिगा), ययाती (पर्सियस), शर्मिष्ठा (कॅसिओपिया), सरठ (लॅसर्टा), हंस (सिग्नस), जंबुक (व्हल्पेक्युला), शर (सॅजिट्टा) व गरूड (अ‍ॅक्विला) या तारकासमूहांतून जातो आणि दक्षिण गोलार्धात धनू (सॅजिटॅरियस), रेखाटणी (नॉर्मा), पीठ (ऑरा), नरतुरंग (सेंटॉरस), त्रिशंकू (क्रक्स), नौका (कॅरिना) व नौकाशीर्ष (व्हेला) या तारकासमूहांतून जातो. आर्द्रा व ब्रह्महृदय हे मोठे तारे आकाशगंगेच्या काठावर असून हंस, श्रवण, मित्र व मित्रक हे मोठे तारे व त्रिशंकू हा तारकासमूह आकाशगंगेच्या पट्ट्यात दिसतात. आकाशगंगा धनू व वृषभ या समूहांत क्रातिवृत्ताला (सूर्याच्या वार्षिक भासमान गतीच्या मार्गाला) ६०० त छेदते आणि खगोलीय विषुववृत्ताला गरूड आणि शृंगाश्व या समूहांत सु. ६२० त छेदते. आकाशगंगेच्या दक्षिण भागात जास्त तारे आहेत. हंस या समूहापाशी ती दुभंगते. शौरी, सारंगी व भुजंगधारी यांना स्पर्श करून उत्तर फाटा जातो व दक्षिण फाटा जंबुक व श्रवण यांच्यामधून जातो. पुन्हा दोन्ही फाटे एकत्र होतात. पृथ्वी ही सूर्यकुलाचा एक घटक आहे. अनेक ग्रह-उपग्रह मिळून सूर्यकुल बनलेले आहे. सूर्यासारख्या असंख्य ताऱ्यांचा समूह म्हणजेच आकाशगंगा होय. असे अनेक समूह अवकाशात आहेत. त्यांना ⇨दीर्घिका म्हणतात आणि सूर्यकुल ज्या दीर्घिकेत आहे तिला आकाशगंगा म्हणतात. आपण आकाशगंगेत असल्याने आपल्याभोवती जेवढे म्हणून लहानमोठे तारे नुसत्या डोळ्यांनी रात्री दिसतात, ते सर्व आकाशगंगेतच आहेत. परंतु पट्टा ज्या ज्या ठिकाणी दिसतो त्या त्या बाजूस ताऱ्यांची दाटी असल्याने पट्टा हे तिचे आपल्या दृष्टीने दृश्य स्वरूप आहे. नुसत्या डोळ्यांनी सु. ५,००० तारे दिसू शकतात. परंतु त्यांच्याशिवाय दुर्बिणीतून दिसणारे व न दिसणारे, सूर्यापेक्षा लहान तसेच सूर्यापेक्षा अतिशय मोठे, तेजस्वी असे कोट्यवधी तारे आपल्या आकाशगंगेत आहेत. आकाशगंगेत सु. १०० अब्ज तारे असावेत असे शास्त्रज्ञ म्हणतात. या ताऱ्यांखेरीज आकाशगंगेत अभ्रिका, रूपविकारी तारे, तारकायुग्मे, तारकागुच्छ वगैरे निरनिराळ्या प्रकारचे घटक आहेत. आंतरतारकीय द्रव्य, उष्ण वायू, धूलिकण वगैरे इतस्ततः पसरलेले आहेत, ते वेगळेच. आकाशगंगेच्या पट्ट्यात या सर्वांची फार दाटी असल्याने त्या सर्वाच्या प्रकाशामुळे एक दुधाळ रंगाचा पट्टा दिसतो. मोठ्या दुर्बिणीतून यातील ताऱ्यांचा अलगपणा दृष्टोत्पत्तीस येतो. आकाशगंगेतील ११८ गोलाकार तारकागुच्छांपैकी ३० धनू राशीच्या बाजूला म्हणजे गंगेच्या मध्याकडे आहेत आणि तिकडेच पट्टा जास्त दाट दिसतो. गॅलिलीओ यांनी १६१० मध्ये प्रथम दुर्बिणीतून आकाशगंगेचे निरीक्षण केले व त्यावरून आकाशगंगेचा दुधाळ रंग तिच्यातील जवळजवळ असलेल्या असंख्य ताऱ्यांमुळे दिसतो असे त्यांना आढळून आले. विल्यम हर्शेल यांनी १८ व्या शतकाच्या शेवटी व त्यानंतर त्यांचे पुत्र जॉन हर्शेल यांनी १८३४-३८ या काळात आकाशगंगेच्या विविध भागांतील ताऱ्यांच्या संख्यांची नोंद केली. १९००-२० या काळात कापटाइन व त्यांच्या सहकाऱ्यांनी छायाचित्रण करणाऱ्या दुर्बिणीच्या साहाय्याने काही विशिष्ठ भागातील ताऱ्यांच्या संख्यांची नोंद केली. त्यानंतर १९१६-१९ या काळात शॅप्ली यांनी आकाशगंगेच्या मध्याभोवती परिभ्रमण करणाऱ्या अनेक गोलाकार तारकागुच्छांचे अंतर काढले व आकाशगंगेचे स्वरूप अधिक स्पष्टपणे मांडले. आकाशगंगेच्या बाहेरून तिच्या पातळीतील एखाद्या बिंदूतून तिच्या कडेच्या बाजूने पाहिल्यास ती मध्ये जाड व कडेला चपटी अशी साधारणपणे बहिर्गोल भिंगाकार दिसेल. यातील सर्वांत तेजस्वी भागात अति उष्ण व अति-तेजस्वी तारे आणि आंतरतारकीय वायूंचे मेघ व धूळ असून हा भाग अतिशय चपट्या तबकडीसारखा आहे. याच भागात साधारणपणे मध्यापासून निम्म्यापेक्षा जास्त अंतरावर सूर्यकुल आहे. या तबडकीच्या भोवती बऱ्याच कमी घनतेचे तेजोमंडल आहे. आकाशगंगेचा व्यास सु. ३०,०००पार्सेक (एकपार्सेक = ३·२६ प्रकाशवर्ष) इतका प्रचंड असून मध्यभागी जाडी सु. ५०००पार्सेक आहे. सूर्य तिच्या मध्यापासून सु. ८,३०००पार्सेक दूर असून या ठिकाणी जाडी सु. १,०००पार्सेक आहे. आकाशगंगेच्या मध्यभागी असणाऱ्या व मध्यातून जाणाऱ्या प 0:200:20्रतलास ‘गांगीय प ्रतल’म्हणतात. या प्रतलाच्या अगदी जवळ उत्तर बाजूस फक्त ५० प्रकाशवर्षे (सु. २५ पार्सेक) अंतरावर सूर्य आहे. सूर्यकुलाच्या दृष्टीने आकाशगंगेचा मध्य पूर्वाषाढा व उत्तराषाढा या नक्षत्रांच्या दिशेला आहे व सूर्यकुल जवळजवळ गांगेय प्रतलातच आहे. आकाशगंगेतील घटकांचा स्थाननिर्देश करताना काही निर्देशक लागतात. भोग आणि शर हे क्रांतिवृत्तास धरून किंवा विषुवांश आणि क्रांती हे विषुववृत्ताला धरून किंवा दिगंश आणि उन्नतांश हे क्षितिजाला धरून सहनिर्देशक मानले जातात [→ज्योतिषशास्त्रीय सहनिर्देशक पद्धति]. तशी गांगेय निर्देशकांचीही एक सहनिर्देशक पद्धती वापरण्यात येते. गांगेय प्रतल हे ज्या ठिकाणी खगोलास छेदील ते गांगेय विषुववृत्त होय. या विषुववृत्त-प्रतलाला गांगेय मध्येपासून काढलेल्या लंब रेषेत दोन गांगेय ध्रुव असतात. उत्तर गांगेय ध्रुव अरुंधती केश या समूहात (होरा १२ ता. ४० मि.;क्रांती +२८०) व दक्षिण गांगेव ध्रुव शिल्पागार (स्कल्प्टर) या समूहात (होरा ० ता. ४० मि.; क्रांती -२८० ) असतो. विशिष्ट ताऱ्यापासून गांगेय विषुववृत्तावर टाकलेले बृहद्‍वृत्तीय लंबांतर म्हणजे गांगेय शर आणि गांगेय विषुववृत्त व खगोलीय विषुववृत्त ज्या ठिकाणी ६२० कोन करून छेदतात त्या बिंदूपासून (होरा १८ ता. ४० मि.) विषुवांश ज्या बाजूस मोजतात, त्याच बाजूकडे गांगेय विषुववृत्तावर मोजलेले अंतर म्हणजे गांगेय भोग, असे सहनिर्देशक पूर्वी मोजीत. परंतु आता आंतरराष्ट्रीय ठरावानुसार गांगेय विषुवांश आकाशगंगेच्या केंद्रदिशेपासून मोजतात. आकाशगंगेसारखेच स्वरूप असलेल्या आपल्या जवळपास असलेल्या इतर दीर्घिकांशी तुलना करता आकाशगंगा ही एक सर्पिल (मळसूत्राकार) प्रकारची दीर्घिका आहे असे दिसते. ह्या बाह्य दीर्घिकांच्या चक्रभुजांत उष्ण व दीप्तिमान तारे तसेच वायुमेघ आणि धूळ आढळते व अशाच प्रकारची लक्षणे आकाशगंगेतही आढळतात. आकाशगंगेच्या मध्यातून काढलेल्या लंब अक्षाभोवतो ती फिरत आहे. परंतु इतर दीर्घिकांप्रमाणे ती अपसव्य (घड्याळातील काट्याच्या हालचालीच्या विरुद्ध) दिशेने फिरत नसून सव्य दिशेने तिचे परिभ्रमण होते. एखाद्या भरीव चाकाप्रमाणे हे परिभ्रमण एकसंधी नसून त्याचा वेग निरनिराळ्या ठिकाणी निरनिराळा आहे. ज्या ठिकाणी सूर्य आहे त्या ठिकाणी वेग दर सेकंदास २५० किमी. असून सूर्य हंसपुंजाकडे जात आहे असे दिसते, तर जवळच्या घटकांशी तुलना करता तो वेग दर सेकंदास २० किमी. असून या गतीचा रोख शौरीपुंजाकडे आहे असे दिसते. दर सेकंदास २५० किमी.या वेगाने सूर्याला आकाशगंगेची एक फेरी करावयास सु. २५ कोटी वर्षे लागतात. आकाशगंगेच्या तीन चक्रभुजांसंबंधी १९५१ मध्ये मॉर्गन व त्यांच्या सहाध्यायांनी महत्त्वाचे वेध घेतले. त्यानंतर व्हान डी हूल्स्ट, म्यूलर, ऊर्ट, कार इ. शास्त्रज्ञांनी आकाशगंगेच्या चक्रभुजांतील उदासीन (निर्विद्युत्) हायड्रोजनाच्या २१ सेंमी. तरंगलांबीच्या रेडिओ-कंप्रता (दर सेकंदास होणारी कंपनसंख्या) उत्सर्जनांचे निरीक्षण करून आकाशगंगेच्या सर्पिल स्वरूपाचा सिद्धांत अधिक बळकट केला. या रेडिओ निरीक्षणांच्या आधारे आकाशगंगेच्या चक्रभुजांचा एक नकाशाही तयार करण्यात आलेला आहे. या सर्व पुराव्यावरून आकाशगंगा ही हबल यांच्या वर्गीकरणानुसार Sb या प्रकारची सर्पिल दीर्घिका आहे असे दिसून येते [→ दीर्घिका]. अलीकडील मापनांनुसार आकाशगंगेतील द्रव्यांचे वस्तुमान ३×१०४४ ग्रॅ. म्हणजे सूर्याच्या१६ × १०१० पट आहे आणि आंतरतारकीय द्रव्य व इतर घटकांसह तिची सरासरी घनता दर घ.सेंमी. ला ७×१०-२४ ग्रॅ. आहे. आकाशगंगेसारखेच स्वरूप असलेली दुसरी एक दीर्घिका एम ३१ (होरा ० ता. ४० मि.; क्रांती +४१०) ही देवयानी (अँड्रोमेडा) समूहात अंधाऱ्या रात्री निरभ्र आकाशात नुसत्या डोळ्यांनीही दिसू शकते. 🔹जगाविषयी सामान्य ज्ञान ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 💠 भारत जगातील सर्वात जास्त भाषा बोलणारा देश. 💠 भारत मोठय़ा संख्येत मतदार असणारा लोकशाही देश. 💠भारत जगातील सर्वाधिक चित्रपट निर्मिती करणारा देश. 💠 भारतात जगात सर्वाधिक पाऊस पडतो. 💠 श्रीलंकेत वर्षभर पाऊस पडतो. 💠 नेपाळ हे जगातील एकमेव हिंदू राष्ट्र आहे. 💠 जगात ख्रिश्चन धर्माची लोकसंख्या सर्वात जास्त आहे. 💠 येशू ख्रिस्ताची जन्मभूमी बेथलहेम पॅलेस्टाईन देशात आहे. 💠जेरुसलेम हे पवित्र शहर म्हणून प्रसिद्ध आहे. 💠 अमेरिकेचा शोध कोलंबसने लावला. 💠 फिनलंड जगातील सर्वात जास्त सरोवरे असलेला देश. 💠 व्हॅटीकन सिटी सर्वात कमी प्रादेशिक क्षेत्र असलेले राष्ट्र. 💠बर्मुडा ट्रँगल हे उत्तर अलटान्टिक महासागरातील भौगोलिक ठिकाण. 💠 इंग्लंडमध्ये जगातील पहिला तुरुंग (जेल) स्थापन केला. 💠लंडनमध्ये सर्वात पहिली भुयारी रेल्वे सुरू. 💠 नॉर्वे हा जगातील सर्वाधिक कर असलेला देश. 💠 चीन हा जगातील सर्वात जास्त लोकसंख्या असलेला देश. 💠 स्वित्र्झलड हा जगातील सर्वात कमी बेकारी असणारा देश. 💠 केनिया हा जगातील सर्वाधिक जन्मदर असलेला देश. 0:200:20💠 जपान भारताकडून लोह खनिज आयात करतो. 💠रशियातील ट्रान्स सैबेरियन रेल्वे जगात सर्वाधिक लांबीची समजली जाते. 💠 नॉर्वे देशाला मध्यरात्रीचा सूर्य दिसतो. 💠 चीनमध्ये उन्हाळ्यात होणाऱ्या प्रचंड वादळांना टायफून म्हणतात. 💠 स्वीडन हा जगातील सर्वात जुने वृत्तपत्र अस्तित्वात असलेला देश. 💠 दमास्कस जगातील सर्वात प्राचीन शहर. 💠टोकियो जगातील सर्वाधिक महागडे शहर. 💠 नेदरलँडमध्ये जगातील सर्वात जुना वायदेबाजार आहे. 💠तुर्की देशाचे चलन सर्वप्रथम सुरू झालेला देश. 💠 हिरोशिमा शहरावर जगातील पहिला अणुबॉम्ब टाकण्यात आला. 💠 अमेरिकेच्या अध्यक्षांचे निवासस्थान व्हाईट हाऊस या नावाने ओळखतात. 💠अमेरिकेचा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार मेडल ऑफ फ्रीडम आहे. 💠 लंडनला लोकशाही संसदीय पद्धतीचा जनक म्हणतात. 💠 दक्षिण अमेरिकेतील निकाराग्वाने पूर्ण साक्षरतेचा टप्पा गाठला. 💠मेक्सिकोमध्ये स्वाईन फ्ल्यूचा पहिला रुग्ण आढळला. 💠 दुबईतील बुर्ज दुबई या इमारतीला जगातील सर्वात उंच इमारतीचा किताब मिळाला. 💠 फिलिपाईन्सची मारिया कॉरिझॉन अकिनो ही आशियातील पहिली महिला राष्ट्राध्यक्ष आहे. नुकतेच कर्करोगाने निधन) 💠 बिजिंग (चीन) येथे जगातील सर्वात मोठे मत्स्यालय आहे. 💠 शिकागो येथे जगातील सर्वात मोठा कत्तलखाना आहे. 💠 फिलिपाईन्स देशाकडून रॅमन मॅगसेसे पुरस्कार देण्यात येतो. 💠 ल्हासा (तिबेट) जगातील सर्वात जास्त उंचीवरील विमानतळ. येथे बुद्धधर्मियांचे पवित्र र्थक्षेत्र. दलाई लामांचा प्रसिद्ध राजवाडा येथे आहे. 💠 बंकिंगहॅम पॅलेस इंग्लंडच्या राणीचे राहण्याचे ठिकाण. 💠 मक्का (सौदी अरेबिया) मुस्लीम धर्मियांचे पवित्र तीर्थक्षेत्र, मक्केच्या यात्रेवरून परत लेल्यांना हाजी ही उपाधी दिली जाते. 💠 पॅरिस येथे इंटरपोलचे मुख्यालय आहे. 💠 लंडन पोलिसांचे केंद्र कार्यालय स्कॉटलंड यार्ड या नावाने प्रसिद्ध आहे. 💠चीन हा लष्करी शिक्षण सक्तीचे असलेला आशियाई देश आहे. 💠बोट्सवाना हा जगातील स्वत:चे लष्कर नसलेला देश आहे. 💠 चीन हा जगातील सर्वात लांब भिंत असलेला देश आहे. 💠 कॅनडा सर्वात लांब रस्ते. 💠 जपान हा जहाजबांधणी व्यवसायात जगातील अग्रेसर देश. 💠 चीन हा मातीच्या भांडय़ांसाठी प्रसिद्ध असलेला देश आहे. 💠 कॅनडा हा वृत्तपत्र कागद निर्मितीत जगात अग्रेसर असलेला देश आहे. 💠 ब्राझील कॉफी उत्पादनात प्रथम. 💠 भारत चहा उत्पादनात प्रथम. 💠 बांगलादेश ताग उत्पादनात प्रथम. 💠 घाना कोकोच्या उत्पादनात प्रथम. 💠 अमेरिका मका उत्पादनात प्रथम. 💠सौदी अरेबिया क्रूड तेल उत्पादनात प्रथम. 💠क्युबा साखर निर्यात करणारा प्रमुख देश. 💠 चिली तांबे उत्पादनात प्रथम. 💠 मॅगनीज उत्पादनात रशिया प्रथम. 💠 कोळसा उत्पादनात रशिया अग्रेसर. 💠अमेरिका जगातील सर्वात मोठा अॅल्युमिनियम उत्पादक देश. 💠 कांगो देशात युरेनियमचे सर्वात जास्त साठे आहेत. 💠 अमेरिका अणुऊर्जा निर्मितीत प्रथम 💠 ऑस्ट्रेलियात जगातील सर्वात मोठी हिमनदी आहे. 💠अॅमेझॉन नदी विषुववृत्ताला दोन वेळा छेदून जाणारी नदी आहे. 💠 इटलीमध्ये जगातील सर्वात लहान नाव असलेली डी नदी आहे. 💠चीनचे दु:खाश्रू हो-हॅग-हो नदीस म्हणतात. 💠इंडोनेशिया जगातील ज्वालामुखींची सर्वात जास्त संख्या असलेला देश आहे. 💠जपानमध्ये सर्वात जास्त भूकंप होतात. 💠ग्रीनलंड जगातील सर्वात जास्त लांबीचे बेट. 💠 ब्राझीलमधील उष्ण कटिबंधीय गवताळ प्रदेशाला कॅम्पोज म्हणतात. 💠दक्षिण अमेरिकेतील वृक्षहीन गवताळ प्रदेशाला प्रेअरीज म्हणतात. 💠इंग्लंडमधील प्रसिद्ध वृत्तपत्र द ऑब्झव्र्हर. 💠 रशियातील प्रसिद्ध वृत्तपत्र प्रवदा 💠 अमेरिकेतील प्रसिद्ध वृत्तपत्र द वॉशिंग्टन पोस्ट 💠चीनमधील प्रसिद्ध वृत्तपत्र पीपल्स डेली 💠 भारतातील प्रसिद्ध वृत्तपत्र द इंडियन एक्स्प्रेस 💠 व्हिएन्ना (ऑस्ट्रिया) येथे आंतरराष्ट्रीय अणुऊर्जा कमिशनचे मुख्यालय आहे. 💠 ब्रुसेल्स (बेल्जियम) येथे युरोपियन एकॉनॉमी कम्युनिटीचे मुख्यालय आहे. 💠 मनिला (फिलिपाईन्स) येथे आंतरराष्ट्रीय तांदूळ संशोधन केंद्र आहे. 💠 हेग (हॉलंड) येथे आंतरराष्ट्रीय न्यायालय आहे. 💠 केप केनेडी (संयुक्त संस्थाने) नासाचे मुख्यालय. 💠ऑक्सफर्ड इंग्लंडमधील सर्वात जुने विद्यापीठ. 💠 मोनॅको फ्रान्समधील आंतरराष्ट्रीय जुगार अड्डय़ांचे केंद्र. 💠अमेरिकेतील व्हेनिझुएला येथील एन्जल धबधबा जगातील सर्वात उंच धबधबा आहे. 💠नेपाळ व तिबेटच्या सरहद्दीवर माऊंट एव्हरेस्ट जगातील सर्वात उंच पर्वतशिखर आहे. 💠आफ्रिकेतील सहारा वाळवंट हे जगातील सर्वात मोठे वाळवंट आहे. 💠 रोम शहराला सात टेकडय़ांचे शहर म्हणतात. 💠 थायलंडला पांढऱ्या हत्तीचा देश म्हणतात. 💠मुंबई शहराला सात बेटांचे शहर म्हणतात. 💠 जपानला उगवत्या सूर्याचा देश म्हणतात. 💠 शिकागो शहराला उद्यानांचे शहर म्हणतात. 💠 इजिप्तला नाईलची देणगी म्हणतात. 💠जगप्रसिद्ध पिरॅमिड नाईल नदीच्या काठ 0:200:20ी इजिप्तमध्ये आहे. 💠 इटलीमध्ये पिसा येथे सुप्रसिद्ध झुकता मनोरा आहे. 💠 भारतातील आग्रा येथे मोगल सम्राट शहाजहान याने आपली पत्नी मुमताज हिच्या स्मृत्यर्थ जगप्रसिद्ध ताजमहाल ही वास्तू बांधली. ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ IQ Que. 👇 ‘सिंगभूम’ ही खाण खालीलपैकी कोणत्या खनिजाकरिता प्रसिद्ध आहे? (1)  दगडी कोळसा (2)  लोहखनिज ✅ (3)  अभ्रक (4)  बॉक्साईट Explanation: 👇 ✏भारतात लोहखनिजांचे अंदाजे 97,200 कोटी टनाचे साठे असण्याची शक्यता आहे. हे साठे जागतिक लोहखनिज साठ्यांपैकी 25% इतके आहेत. भारतात मिळणारे लोहखनिज हेमेटॉईट, मॅग्नेसाईट, लिमोनाईट व सिडेराईट या धातुकांच्या स्वरूपात सापडते. यांपैकी हेमेटॉईट या धातुकामध्ये 70% लोखंडाचे प्रमाण असते. आपल्या देशात मोठ्या प्रमाणात हेमेटॉईट लोहखनिज सापडते.भारतात सर्वाधिक लोहखनिजाचे उत्पादन ओडिशा राज्यामध्ये होते. उच्चप्रतीचे लोखंड सुद्धा ओडिशामधील मयूरभंज येथे सापडते. ओडिशानंतर दुसरा क्रमांक बिहार राज्याचा लागतो. बिहार राज्यामधील सिंगभूम ही भारतातील सर्वात मोठी लोखंडाची खाण आहे. या ठिकाणच्या लोखंडाचा साठा 155 कोटी टनापेक्षाही जास्त असावा असा अंदाज आहे. बिहार राज्यानंतर लोखंड उत्पादनामध्ये अनुक्रमे मध्यप्रदेश, महाराष्ट्र राज्याचा क्रमांक लागतो. By @MPSCGeography 🔹महाराष्ट्रातील महत्वाचे प्रकल्प 🎯महाराष्ट्रातील जलविद्युत प्रकल्प 🔹खोपोली – रायगड 🔸भिरा अवजल प्रवाह – रायगड 🔹कोयना – सातारा 🔸तिल्लारी – कोल्हापूर 🔹पेंच – नागपूर 🔸जायकवाडी – औरंगाबाद 🎯महाराष्ट्रातील अणुविधुत प्रकल्प 🔰तारापुर – ठाणे 🔰जैतापुर – रत्नागिरी 🔰उमरेड – नागपूर(नियोजित) 🎯महाराष्ट्रातील पवन विधुत प्रकल्प 🔘जमसांडे – सिंधुदुर्ग 🔘चाळकेवाडी – सातारा 🔘ठोसेघर – सातारा 🔘वनकुसवडे – सातारा 🔘ब्रह्मनवेल – धुळे 🔘शाहजापूर – अहमदनगर ======================= 🔹वातावरणाचे थर – वातावरणाची सरासरी उंची किंवा जाडी १६०० किमी असून भूपृष्ठपासून जसजसे उंच जावे तसतशी वातावरणाची घनता कमी होत जाते. वातावरणाचे मुख्य थर 📌 तपांबर – भूपृष्ठाच्या अगदी नजीकचा वातावरणाचा थर म्हणजे तपांबर होय, याची सरासरी जाडी ११ किमी आहे. या थरात वातावरणातील ७५% घटक आढळून येतात. पाऊस, वारे, ढगनिर्मिती आदी हवामान विषयक या थरात आढळून येतात. 📌 तपस्तधी – तपांबर व स्थितांबर या थरांना अलग करणारा उपथर म्हणजे तपस्तधी होय. उंचीनुसार तापमानात घट होण्याची क्रिया या उपथरात थांबते. 📌 स्थितांबर – तपांबरानंतर सुमारे ५० किमी उंचीपर्यंतचा थर म्हणजे स्थितांबर होय. या थरातील वातावरणात पाण्याची वाफ, धूलिकण, नसतात. व हवा शुष्क असते. 📌 स्थितस्तबधी – स्थितांबराच्या वरचा सुमारे ३ किमी जाडीचा थर म्हणजे स्थितस्तबधी होय. या थरातील तापमान स्थिर असते. या थरात दोन्ही बाजूना ओझोन वायूचा थर आढळतो. हा वायू सूर्यापासून येणारी अतिनील किरणांचे रक्षण करतो. 📌 मध्यांबर – स्थितस्तबधी नंतर भूपृष्ठापासून सुमारे ८० किमी चा थर म्हणजे मध्यांबर होय. या थरात वाढत्या उंचीनुसार तापमानात घट होते. 📌 मध्यस्तबधी – पृथ्वीच्या वातावरणातील सर्वात कमी नोंद ज्या थरात होते तो थर म्हणजे मध्यस्तबधी होय. 📌 दलांबर – मध्यस्तबधी या थरानंतर अत्यंत विरळ असलेला हवेचा थर म्हणजे दलांबर होय. या थरात उंचीनुसार तापमान वाढते. 📌 आयनांबर – दलांबराच्या नंतरचा थर म्हणजे आयनांबर आहे. या थरात उंचीनुसार तापमान वाढते. या थरातील अतितापमानामुळे हेवेचे कण विद्युतप्रभारित होतात. 📌 बाह्यंबार – आयनांबराच्या वरचा थर म्हणजे बाह्यांम्बर होय. भूपृष्ठापासून ४८० किमी उंचीपासून वरील भागात हा थर पसरलेला आहे. या थरातील विविध वायूंचे अनु, रेणू, पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्ष्णातील मुक्त होऊन अंतराळात विलीन होतात. १] कल्पकम हा अणुविद्युत प्रकल्प कोणत्या राज्यात आहे? १] महाराष्ट्र २] तामिळनाडू ३] कर्नाटक ४] राजस्थान २] काक्रापारा हा अणुविद्युत प्रकल्प कोणत्या राज्यात आहे? १] गुजरात २] मध्यप्रदेश ३] तामिळनाडू ४] राजस्थान ३] नरोरा हा अणुविद्युत प्रकल्प कोणत्या राज्यात आहे? १] मध्यप्रदेश २] तामिळनाडू ३] गुजरात ४] उत्तर प्रदेश ४] कैगा हा अणुविद्युत प्रकल्प कोणत्या राज्यात आहे? १] गुजरात २] महाराष्ट्र ३] कर्नाटक ४] राजस्थान ५] कुडनकुलम हा अणुविद्युत प्रकल्प कोणत्या राज्यात आहे? १] कर्नाटक २] महाराष्ट्र ३] तामिळनाडू ४] राजस्थान उत्तरे – १] २, २] १, ३] ४, ४] ३, ५] ३ #eMPSCkatta_Current_Affairs 🔹तांदळाची प्रथिने व जस्तयुक्त प्रजाती विकसित प्रथिनांचा समावेश असलेली तांदळाची प्रजात इंदिरा गांधी कृषी विश्वविद्यालयाने विक 0:200:20सित केली असून त्याचा उपयोग मुलांना पोषक आहार मिळवून देण्यासाठी होणार आहे. छत्तीसगडमधील आदिवासी भागात कुपोषण मोठय़ा प्रमाणात आहे. इंदिरा गांधी कृषी विद्यापीठाचे वनस्पती रेणवीय जीवशास्त्र व जैवतंत्रज्ञान विभागाचे प्राध्यापक डॉ. गिरीश चंडेल यांनी सांगितले की, आमच्या संशोधकांनी सात वर्षे मेहनत करून भाताची प्रथिनयुक्त प्रजाती तयार केली आहे. मुलांमध्ये असलेली प्रथिनांची कमतरता भरून काढण्यासाठी तांदळाच्या या प्रजातीचा वापर केला जाणार आहे. भात हे राज्यातील लोकांचे पूरक अन्न असून त्याचा वापर मोठय़ा प्रमाणात केला जातो. आम्ही सूक्ष्मपोषके व प्रथिनांचा समावेश तांदळाच्या प्रजातीत केला आहे. आपल्याकडे सध्या ज्या तांदळाच्या प्रजाती उपलब्ध आहेत त्या प्रथिनयुक्त नाहीत, त्यामुळे त्यात कबरेदकेच असतात. प्रथिने व जस्त यांचे पुरेसे प्रमाण असलेली तांदळाची प्रजात तयार करण्यात आली आहे. नव्याने विकसित करण्यात आलेली तांदळाची प्रजाती प्रथिनयुक्त असून त्यात १० टक्के प्रथिने आहेत. नेहमीच्या तांदळाच्या प्रजातीत ३ टक्के प्रथिनांचा समावेश असतो. नवीन प्रजातीत जस्ताचे प्रमाण ३० पीपीएम आहे. छत्तीसगडच्या आदिवासी भागात कुपोषणाचे प्रमाण गेल्यावर्षी जास्त दिसून आले होते व ती मुले वजनाने कमी असल्याचे लक्षात आले होते. बस्तर, दंतेवाडा व कोंडगाव तसेच नारायणपूर या जिल्ह्य़ातील पाच लाख बालकांचे वजन अपेक्षेपेक्षा खूप कमी आहे. इतर जिल्ह्य़ांपेक्षा तेथे कुपोषणाचे प्रमाणही अधिक आहे. मुलांचे वजन वाढण्यासाठी ‘वजन त्योहार’ योजना आखण्यात आली असून मुलांसाठी पोषक आहार आठवडा साजरा केला जाणार आहे. नद्यांची हि वैशिष्ट तुम्हाला माहीत आहे का? -‘नाईल’ ही जगातली सगळ्यात लांब नदी आहे. तिची लांबी साधारण ६,६५० किमी आहे. जगातली बरीच महत्त्वाची शहरं नदीच्या काठी वसलेली आहेत. -‘सिंधू’ नदीच्या नावावरून भारत देशाला ‘हिंदुस्थान’ हे नाव पडलं. -गोदावरी ही पश्चिम घाटातून उगम पावणारी भारतातली सर्वात मोठी नदी आहे. -‘पंजाब’ या राज्याच्या नावाचा अर्थ ‘पाच नद्यांचा भूभाग’ असा होतो. -भारतातला सर्वात वेगाने वाहणारा ‘जोग’ धबधबा कर्नाटक राज्यातल्या ‘शरवती’ नदीतून उगम पावतो. ——————————- जॉईन करा @MPSCGeography 🔹गांडूळाच्या विष्ठेमध्ये काय असते. ? देशी गांडुळाच्या विष्ठेमध्ये सगळया खनिजांचे अनंत भंडार असते. त्या विष्ठेमध्ये भोवतालच्या मातीपेक्षा 7 पट जास्त नाट्रोजन असतो, 9 पट जास्त स्फुरद(फॉस्फेट), 11 पट जास्त, पलाश(पोटॅश), 8 पट चुना(कॅल्शीअम), 10 पट मग्न(मॅग्नेशिअम), 10 पट गंधक (सल्फर), ह्या सोबतच बाकीचे खनिजं जास्त प्रमाणात असतात. ही गांडुळांची विष्ठा मुळाजवळ येऊन पडते, त्यातील सर्व अन्नद्रव्य मुळयांना मिळतात व सोबतच विष्ठेमध्ये असणारे उपयुक्त जंतू नवीन  ताकद आणि  स्फूर्ती  घेऊन ह्युमसच्या निर्मीतीच्या कामाला लागतात.  जगातील विविध स्थळांची टोपननावे किंवा ठळक वैशिष्टये ➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 👉🏾 *इंग्लंडचे उद्यान* – केंट 👉🏾 *यूरोपाचे काश्मीर* – स्वित्झर्लंड 👉🏾 *वादळी शहर* – शिकागो 👉🏾 *पीत नदी* – हो हँग हो 👉🏾 *भारताचे स्वित्झर्लंड* – काश्मीर 👉🏾 *लवगांचे बेट* – झांजीबार 👉🏾 *गुलाबी शहर* – जयपूर 👉🏾 *खड़काळ शहर* – अँबरडीन 👉🏾 *पायाखालील प्रदेश* – ऑस्ट्रेलिया 👉🏾 *पाच नदयाचा प्रदेश* – पंजाब 👉🏾 *हजार तळ्यांचा देश* – फिनलँड 👉🏾 *निर्जनतम बेट* – ट्रिस्टन डी क्यूबा 👉🏾 *भारताचे व्हेनीस* – अलेप्पी 👉🏾 *पाचूंचे बेट* – श्रीलंका 👉🏾 *दक्षिणेतील ब्रिटन* – न्यूझीलंड 👉🏾 *भारताचे उद्यान* – बंगलोर 👉🏾 *भूकंपाचे शहर* – फिलाडेल्फिया 👉🏾 *उत्तरेकडील व्हेनीस* – स्टॉकहोम 👉🏾 *कमलपुष्पांचा देश* – फ़्रान्स व कॅनडा 👉🏾 *अमर शहर* – रोम 👉🏾 *मंदिरांचे माहेरघर* – बनारस 👉🏾 *मेपल वृक्षांचा देश* – कॅनडा 👉🏾 *काळा खंड* – आफ्रिका 👉🏾 *श्वेत शहर* – बेलग्रेड 👉🏾 *जगाचे छप्पर* – पामीरचे पठार 👉🏾 *भारताचा मसाला मळा* – केरळ 👉🏾 *भूमध्य समुद्राची किल्ली* – जिब्राल्टर 👉🏾 *गोऱ्या माणसाची दफन भूमी* – गिनीचा किनारा 👉🏾 *मोत्यांचे बेट* – बहारीन 👉🏾 *राजवाडयांचे शहर* – वॉशिंगटन 👉🏾 *अज्ञात खंड* – आफ्रिका 👉🏾 *उंच इमारतीचे शहर* – न्यूयार्क 👉🏾 *भव्य अंतराचे शहर* – कोलकाता 👉🏾 *कांगारूंचा देश* – ऑस्ट्रेलिया 👉🏾 *सूर्यास्ताचा देश* – ब्रिटन 👉🏾 *उगवत्या सूर्याचा देश* – जपान 👉🏾 *मध्यरात्रीच्या सूर्याचा देश* – नॉर्वे ➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 🏺🏺 ➖➖➖➖➖➖➖➖➖ भूगोल:- सह्याद्री तील सर्वात लहान खिंड- पलक्कड खिंड कोका टेकड्या – भंडारा कर्कवृत्ताला दोन वेळा छेदून जाणाऱ्या नद्या- मही, साउथ कोयल भारतीय शीत वाळवंट स्थान- पीरपंजाल च्या पश्चिमेला गोदावरी व महानदी या दरम्यान चा पर्वत/शिखर- महेंद्रगिरी(1501) पंजाब हिमालयातील सर्वात उंच पर्वत- नंगा पर्वत (8 0:200:20126) धातू कामासाठी प्रसिद्ध शहर – कटक (ओरिसा) #eMPSCkatta_Current_Affairs 🔹शेतीविकासाची प्रस्तावित ‘नीती’ ⛏शेतीमध्ये क्रांती आणण्यासाठी आता ‘नीती आयोग’ सरसावला असून, त्या संदर्भातील व्यूहरचनाही प्रस्तावित करण्यात आली आहे. व्यापक विचारमंथन, व्यावहारिक व वास्तववादी प्रयत्नांच्या माध्यमातून त्याला आकार येऊ शकेल. शेतीची उत्पादकता, उत्पादन, लाभप्रदता वाढणे ही काळाची गरजच आहे.  ⛏नीती आयोग देशाच्या शेतीमध्ये दुसरी क्रांती आणण्यासाठी कटिबद्ध झालेला दिसतो. शेती हा विषय घटक राज्यांच्या अधिकार व कार्यक्षेत्रात असल्यामुळे नीती आयोग आपला कार्यक्रम व धोरण आराखडा कार्यवाहीसाठी घटक राज्यांच्या कार्यवाही व्यवस्थेकडे सोपवणार असे दिसते. शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात दुप्पट वाढ करण्यासंबंधी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी दिलेल्या जाहीर आश्‍वासनाच्या पार्श्‍वभूमीवर नीती आयोगाने भारतीय शेती मुक्त करण्यासाठी त्रिसूत्री व्यूहरचना प्रस्तावित केली आहे.  ⛏आयोगाच्या मते 1) राज्य पातळीवर कृषी माल विपणन व्यवस्था सुधारणे, (2) जमीन खंडावर कसायला घेण्याच्या पद्धतीत बदल करणे, 3) जंगल सुधारणा – अशा तिहेरी सुधारणांमुळे (या सर्व बाबतीत घटक राज्यांनाच सुधारणा कराव्या लागतील.) भारतीय शेती व्यवस्था अधिक चैतन्यशील होऊन उच्चतर उत्पन्न वृद्धीदर गाठू शकेल.  ⛏आयोगाचे सदस्य रमेशचंद यांनी शेतीतील सुधारणांसाठी पंतप्रधान कार्यालयास एक सविस्तर प्रस्ताव सादर केला होता. त्या सुधारणा राज्यांनी केल्यास शेतकऱ्यांना मोठे फायदे होतील, असे अपेक्षित आहे. सामान्य शेतकरी गरिबीच्या खाईतून बाहेर पडण्यास या नव्या शेती विकास प्रस्तावांचा हातभार लागेल व शेतकऱ्यांचे उत्पन्न पाच वर्षांच्या आत दुपटीने वाढेल, असे अभिप्रेत आहे. आयोगाची भावना अशी आहे, की प्रस्तावित बदल राज्य सरकारे सहज व त्वरित कार्यवाहीत आणू शकतील.  ⛏ *त्रिसूत्री व्यूहरचनेअंतर्गत घटकांचा विचार करता शेतीसंबंधी प्रस्तावित बदलातील प्रमुख मुद्दे साधारणतः पुढीलप्रमाणे आहेत.*  1) जमीन खंडाने देण्याच्या कायद्यात सुधारणा करताना केंद्रीय कायद्यांना सुसंगत बदल करणे. 2) कृषी उत्पन्न बाजार समिती कायद्यात किमान 10 बदल करून सुधारित कायदा शेतकरी उत्पादकांच्या अधिक सोईचा करणे. 3) करार शेती कायदा सोपा करणे. 4) खासगी व्यापारी थेट शेतकऱ्यांकडून माल खरेदी करू शकतील अशी व्यवस्था. 5) शेतकऱ्यांना थेट ग्राहकास माल विकण्याचे स्वातंत्र्य. 6) कृषी उत्पन्न बाजार समितीमध्ये व्यापार करण्याचे एकच परवानापत्र देण्याची व्यवस्था. 7) एकबिंदू कर आकारणी (कर प्रपात परिणाम टाळण्यासाठी). 8) फळे व भाजीपाला यांना कृषी उत्पन्न बाजार समिती कायद्याच्या बाहेर ठेवणे. 9) कृषी उत्पादनावरील कर आकारणीचे वाजवीकरण. 10) ई-पद्धतीच्या (online) शेतमाल खरेदी – विक्रीला प्रोत्साहन देण्यासाठी ई-नाम (Electronic national agricultural marketing) प्रोत्साहन. 11) कृषी उत्पन्न बाजार समितीमध्ये व्यापार करण्यासाठी त्या बाजार क्षेत्रात व्यापाऱ्याचे प्रत्यक्ष दुकान असलेच पाहिजे, ही अट रद्द करणे.  ⛏येत्या काही दिवसांत नीती आयोग घटक राज्यांच्या कृषिमंत्री व कृषी खात्याच्या प्रमुख सचिवांशी चर्चा करणार आहे. आवश्‍यक त्या ठिकाणी पंतप्रधान कार्यालयाची मदत घेतली जाणार आहे, त्यासाठी मुख्यमंत्री कार्यालयाशी संपर्क साधला जाणार आहे.  ⛏ *प्रस्तावित बदलांमुळे :* 1) शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात दुप्पट वाढ येत्या पाच वर्षांत होईल. 2) शेतकऱ्यांचे दारिद्य्र कमी होईल. 3) शेतमाल खरेदी – विक्रीची थेट पद्धत मध्यस्थ नष्ट करेल. 4) विपणन सुधारणेमुळे शेतीमाल व्यापारात खासगी व्यापारी मोठ्या प्रमाणात प्रवेश करतील, त्यामुळे शेतमालाच्या किमती सुधारतील. 5) शेतमालाच्या साठेबाजीवर नियंत्रण ठेवता येईल.  ⛏खरा प्रश्‍न आहे तो शेतीमध्ये मोठ्या प्रमाणात गुंतवणूक करून उत्पादकता व उत्पादन वाढविण्याचा. त्यासाठी शेतमालाच्या किमती वाढणे, शेतीची लाभप्रदता वाढणे आवश्‍यक आहे. या प्रस्तावित धोरणात शेतीसाठी लागणाऱ्या आदानाच्या (पाणी, वीज, खते, बियाणे, औषधे व यंत्रे) किमती व उपलब्धतेसंबंधी, विपणनासंबंधी उल्लेख नाही. शेतमालाच्या (विशेषतः नाशवंत) सुयोग्य साठवणूक व्यवस्थेच्या विकासाचाही उल्लेख नाही. शेती उत्पादनासाठी वाजवी विमा व्यवस्थेबद्दलही विचार होण्याची गरज आहे. शेतमालावर मोठ्या प्रमाणावर प्रक्रिया करणारे उद्योग वाढविण्याकडे लक्ष देण्याचीही गरज आहे. शेती क्षेत्राच्या विकासासाठी जैविक परिचयाची सहकारी संघटन व्यवस्था सक्षम करावी लागेल. एकंदरीतच, प्रत्यक्ष जमिनीवर येऊन, शेतकऱ्यांशी चर्चा करून, फलदायी / उत्पादक उपाययोजना करण्यासाठी मंत्री व सचिव एवढ्याच पातळीला चर्चा करून चालणार नाही. उपक्रमशील शेतकरी, शेती अर्थतज्ज्ञ, कृषी शास्त्रज्ञ, कृषी माल व्यापारी, कृषी पतपुरवठा, कृषी आदान व्यापारी यांच्या समन्वित राज्य मंडळाबरोबर (त 0:200:20से तयार करणे आवश्‍यक आहे) चर्चा करून व्यवहार्य प ्रस्ताव ठेवणे शहाणपणाचे ठरेल.  ⛏प्रस्तावित व्यूहरचनेच्या अनुषंगाने काही अडचणीही लक्षात घेतल्या पाहिजेत. पहिली अडचण म्हणजे संघराज्यातील सर्व घटक राज्यांनी सुसंगत धोरण व कार्यक्रम प्राधान्याने राबवण्याची. दुसरा महत्त्वाचा मुद्दा दुर्लक्षित राहिला आहे तो शेती उत्पन्नावर अधिक प्रत्यक्ष कर आकारणीचा. प्रा. राज समितीचा कृषी धारणा कर (AHT) याबाबतीत लक्षात घेण्याची गरज आहे. नव्या धोरणातील जंगलविषयक सुधारणांचे स्वागत केले पाहिजे; पण त्यात वनवासी व आदिवासी लोकांच्या आर्थिक हक्कांना संरक्षण देण्याचा विचार झाला पाहिजे. कृषी माल विपणनाच्या बाबतीतील प्रस्तावित बदल वरकरणी शेती उत्पादकांना स्वातंत्र्य देणारे वाटले तरी त्याचा प्रत्यक्ष प्रभावी लाभ व्यापारी मध्यस्थच घेणार आणि शेतीचे भांडवलदारी ‘व्यापारी’करण होणार, हाही धोका संभवतो. वाढीव किमतीचा लाभ उत्पादकाला नव्हे तर व्यापाऱ्यालाच अधिक होणार आणि तोही शेतकऱ्याच्या नावाने. या सर्व बाबींचा विचार करूनच ठरवायला हवे.  🔹महाराष्ट्रातील खनिज संपत्ती व संबंधित जिल्हे :- 🔘 *खनिज जिल्हे दगडी कोळसा* – सावनेर, कामठी, उमरेड (नागपूर), वणी(यवतमाळ), गुग्गुस, बल्लारपूर (चंद्रपूर) 🔘 *बॉक्साईट* – कोल्हापूर, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग 🔘 *कच्चे लोखंड* – रेड्डी (सिंधुदुर्ग) 🔘 *मॅग्नीज* – सावनेर (नागपूर), तुमसर (भंडारा), सावंतवाडी (सिंधुदुर्ग) 🔘 *तांबे* – चंद्रपूर, नागपूर 🔘 *चुनखडी* – यवतमाळ 🔘 *डोलोमाईट* – रत्नागिरी, यवतमाळ 🔘 *क्रोमाई* – भंडारा, गोंदिया, सिंधुदुर्ग 🔘 *कायनाईट* – देहुगाव (भंडारा) 🔘 *शिसे व जस्त* – नागपूर ➡ ” देशाच्या खनिज उत्पादनात महाराष्ट्राचा वाटा- *३.९%* आहे, *१२.३३%* क्षेत्र खनिजयुक्त आहे. ” ☣ *महाराष्ट्रातील प्रमुख औष्णिक वीजनिर्मिती केंद्रे :-*☣ ☢ *औष्णिक केंद ठिकाण/जिल्हा* ☢ 🔴 *पारस* – अकोला 🔴 *एकलहरे* – नाशिक 🔴 *कोराडी,खापरखेडा* – नागपूर 🔴 *चोला (कल्याण)* – ठाणे 🔴 *बल्लारपूर* – चंद्रपूर 🔴 *परळीवैजनाथ* – बीड 🔴 *फेकरी (भुसावळ)* – जळगाव 🔴 *तुर्भे (ट्रॉम्बे)* – मुंबई 🔴 *भिरा अवजल (जलविद्युत)* – रायगड 🔴 *कोयना (जलविद्युत)* – सातारा 🔴 *धोपावे* – रत्नागिरी 🔴 *जैतापूर (अणुविद्युत)* – रत्नागिरी ☢ *महाराष्ट्रातील प्रमुख लघुउद्योग :लघुउद्योग ठिकाण*☢ 🔵 *हिमरुशाली* – औरंगाबाद 🔵 *पितांबरी व पैठण्या* – येवले (नाशिक) 🔵 *चादरी* – सोलापूर 🔵 *लाकडाची खेळणी* – सावंतवाडी 🔵 *सुती व रेशमी कापड* – नागपूर, अहमदनगर 🔵 *हातमाग साडय़ा व लुगडी*- उचलकरंजी 🔵 *विडीकाम* – सिन्नर (नाशिक), अहमदनगर,सोलापूर 🔵 *काचेच्या वस्तू* – तळेगाव, ओगलेवाडी 🔵 *रेशमी कापड* – सावळी व नागभीड (चंद्रपूर), एकोडी (भंडारा) ☢ *महाराष्ट्रातील प्रमुख संशोधन संस्था :*☢ 🔶 *इंडियन इन्स्टिटय़ूट ऑफ जिओमॅग्नेटिझम* – मुंबई 🔶 *भाभा अॅटोमिक रिसर्च सेंटर*, – मुंबई 🔶 *टाटा इन्स्टिटय़ूट ऑफ सोशल सायन्सेस* – मुंबई 🔶 *इंटरनॅशनल इन्स्टिटय़ूट ऑफ पॉप्युलेशन स्टडीज* – मुंबई 🔶 *कॉटन टेक्नॉलॉजिकल रिसर्च लॅबोरेटरी* – मुंबई 🔶 *नॅशमल केमिकल लॅबोरेटरी* – पुणे 🔶 *नॅशनल इन्स्टिटय़ूट ऑफ व्हायरॉलॉजी* – पुणे 🔶 *वॉटर अँड लॅण्ड मॅनेजमेंट इन्स्टिटय़ूट (वाल्मी)* – औरंगाबाद 🔶 *भारत इतिहास संशोधन मंडळ,* – पुणे 🔶 *भांडारकर प्राच्यविद्या संशोधन मंदिर* – पुणे 🔶 *सेंट्रल इन्स्टिटय़ूट ऑफ कॉटन रिसर्च*- नागपूर 🔶 *महाराष्ट्र अभियांत्रिकी संशोधन संस्था (मेरी)* – नाशिक 🔶 *अॅटोमिक एनर्जी कमिशनचे मुख्यालय* – मुंबई 🔶 *खार जमीन संशोधन केंद्र* – पनवेल. संकलन – सोमनाथ माळी 🔹व्याघ्र प्रकल्प : पेंच व्याघ्र प्रकल्प पेंच राष्ट्रीय उद्यान/व्याघ्र प्रकल्प हे भारतातील अशा अभयारण्यांपैकी एक आहे जे दोन राज्यांत विभागले गेले आहे. ते महाराष्ट्र आणि मध्यप्रदेश या दोन राज्यांमध्ये विभागले गेले असून मध्यप्रदेशमधील जास्त भाग या अभयारण्याने व्यापलेला आहे. मध्यप्रदेशातील या अभयारण्याचा बराचसा भाग सातपुडा रांगांच्या दक्षिण उतारावर स्थित आहे. पेंच व्याघ्र प्रकल्पामध्ये इंदिरा प्रियदर्शिनी पेंच राष्ट्रीय उद्यान आणि पेंच मोगली अभयारण्य यांचा समावेश होतो. या उद्यानाच नाव जीवनरेषा असलेल्या पेंच नदीवरून पडले आहे. अरण्यामधून नदी उत्तरेकडून दक्षिणेकडे वाहते व पुढे जाऊन कन्हान नदीला मिळते. पेंच जेव्हा अरण्याच्या मधून वाहते तेथे ती सेओनी व छिंदवाडा या मध्यप्रदेशातील दोन जिल्ह्यांची सीमारेषा निर्माण करते. येथे पेंच नदीवर मेघदूत धरण बांधण्यात आले आहे. त्याच्या जलाशयास तोतलाडोह असे नाव असून 72 किमी वर्ग एवढा पाणी साठवण क्षमता आहे. मध्यप्रदेशमध्ये पेंच अभयारण्याचा कोअर भाग 411.33 km2 आणि बफर भाग 768.3 km2 सर्व मिळून 1179.63 km2 एवढा संरक्षित प्रदेश निर्माण झाला. कोअर भागामध्ये अरण्याचा मोगली पेंच वन्यप्राणी अभयारण्य याचा स 0:200:20मावेश होतो. त्याने सुमारे 118.30 km2 एवढा भाग व्यापला आहे. बफर भागामध्ये संरक्षित जंगल, महसूल विभागाच्या जमिनी आहेत.        व्याघ्र प्रकल्पाचा दक्षिण भाग महाराष्ट्रात येतो. महाराष्ट्रामध्ये पेंच व्याघ्र प्रकल्पाचा कोअर भाग 257.3 km2 असून 483.96 km2 एवढा बफर भाग आहे. यामध्येच असलेले मानसिंगदेव अभयारण्य 741.2 km2एवढा संरक्षित क्षेत्र निर्माण करते. पेंच व्याघ्र प्रकल्प हा मध्यभारतातील महत्त्वाचा व्याघ्र अधिवास आहे. सोळाव्या शतकात देवगड राजांच्या कार्यकाळात हा परिसर नैसर्गिक संपदेने भरलेला होता. नैसर्गिक संपदा विपुल प्रमाणात होती. 17 व्या शतकात येथील वन्यप्राणी, पक्षी, वनस्पती व अन्य नैसर्गिक उपलब्धतेची मांडणी ब्रिटिश सरकारने केली आहे. उदा. ‘हायलँड्स ऑफ सेंट्रल इंडिया’ (1871). स्टेरंडेल(1887) आणि ब्रँडर(1923). यामध्ये स्थानिक प्राणी व वनस्पती यांचे वर्गीकरण करून माहिती दिली आहे. लोकप्रिय कल्पीत साहित्यामध्ये रुदयार्ड किप्लींग, द जंगल बुक आणि द सेकंड जंगल बुक यामधील कथा या अभयारण्यावर आधारित आहेत, हेच कारण आहे पेंच हे मोगलीचे मूळ ठिकाण मानले जाते. 17 व्या शतकामध्ये गोंड आदिवासींनी या जंगालाचा बराचसा भाग शेतीखाली आणला. 1818 पर्यंत त्यांनी मोठ्या प्रमाणात जंगलतोड केली. मराठा साम्राज्य इंग्रजांच्या आधिपत्याखाली येईपर्यंत ही जंगलतोड चालू होती. पेंच अभयारण्य 1977 मध्ये बनवण्यात आले. इंदिरा प्रियदर्शनी पेंच नॅशनल पार्क हा  भयारण्याचा भाग वेगळा 1933 मध्ये  करण्यात आला. 1992 मध्ये व्याघ्र प्रकल्प येथे राबविण्यात येऊ लागला. अभयारण्यात अनेक प्रकारच्या वनस्पती, प्राणी, पक्षी व अन्य जीव आहेत. वनस्पतींमध्ये साग अभयारण्यात सर्वत्र आढळतो. बांबू ही वनस्पतीही येथे मोठ्या प्रमाणात आहे. वाघ हा मुख्य प्राणी येथे मानला जातो. त्याचबरोबर बिबट, चितळ, ढोल, मांजर, अस्वल, तरस, लांडगा इ. प्राण्यांची येथे रेलचेल आहे. Current Affair Shorts: Nuclear/Thermal/Atomic Power Plant: 1. Rihand Thermal Power Station City: Sonebhadra State: Uttar Pradesh 2. Singrauli Super Thermal Power Station City: Sonebhadra State: Uttar Pradesh 3. Anpara Thermal Power Station City: Sonebhadra State: Uttar Pradesh 4. Obra Thermal Power Station City: Sonebhadra State: Uttar Pradesh 5. Rosa Thermal Power Station City: Shahjahanpur State: Uttar Pradesh 6. Udupi Thermal Power Plant City: Udupi State: Karnataka 7. Bellary Thermal Power station City: Bellary State: Karnataka 8. MetturTheral Power Station City: Salem State: Tamil Nadu 9. Bellary Thermal Power station City: Bellary State: Karnataka 10. Simhadri Super Thermal Power Plant City: Vishakapatnam State: Andhra Pradesh 11. Chhabra Thermal Power station City: Baran State: Rajasthan 12. Hirakud Captive Power Plant City: Sambalpur State: Odisha 13. Talcher Super Thermal City: Angul State: Odisha 14. Patratu Thermal Power Station City: Ramgarh State: Jharkhand 15. Bokaro Thermal Power Station City: Bokaro State: Jharkhand 16. Durgapur Thermal Power Station City: Bardhaman State: West Bengal 17. Barauni Thermal Power Station City: Begusarai State: Bihar 18. Vindhyachal Super Thermal Power Station City: Singrauli State: Madhya Pradesh 19. Sant Singaji Thermal Power station City: East Nimar State: Madhya Pradesh 20. Satpura Thermal Power Station Betul Madhya Pradesh 21 Sanjay Gandhi Thermal Power Station City: Birsinghpur State: Madhya Pradesh 22. Mundra Thermal Power Station City: Kutch State: Gujarat 23. Ukai Thermal Power Station City: Tapi State: Gujarat 24. Sikka Thermal Power Station City: Jamnagar State: Gujarat 25. Tirora Thermal Power Station City: Gondia State: Maharashtra 26. Amravati Thermal Power Station City: Amravati State: Maharashtra 27. Chandrapur Super Thermal Power Station City: Chandrapur State: Maharashtra 28. Khaperkheda Thermal Power Station City: Nagpur State: Maharashtra 29. Bhilai Expansion Power Plant City: Durg State: Chhattisgarh 30. Sipat Thermal Power Plant City: Bilaspur State: Chhattisgarh 31. Korba Super Thermal Power Plant City: Korba State: Chhattisgarh 32. Kundakulam Nuclear Power Plant City: Kundankulam State:Tamil Nadu 33. Kakrapar Nuclear power City: Kakrapar State: Gujarat 34. Narora Nuclear Power Plant City: Narora State: Uttar Pradesh 35. Tarapur Atomic power station City: Tarapur State: Maharashtra 36. Jaitapur Nuclear Power Project City: Madba 0:200:20

अग्निज खडक

n State: Maharashtra 37. Kaiga Nuclear power station City: Kaiga State: Karnataka 38. Gorakhpur Atomic Power Station City: Fatehabad State: Haryana 39. Rajasthan Atomic Power Station City: Rawatbhata State: Rajasthan 40. Mithivirdi nuclear power plant City: Talaja Taluka State: Gujarat 🔹महाराष्ट्रातील हवामान महाराष्ट्रातील हवामान विशिष्टपूर्ण आहे. याचे कारण त्याच्या पश्चिमेस अरबी समुद्र आहे. महाराष्ट्रात मान्सून वाऱ्यामुळे पाऊस मिळतो. महाराष्ट्राच्या हवामानाचे स्वरूप – कोकण – कोकणचे हवामान उष्ण, दमट, सम, प्रकारचे आहे. कोकणची सखल किनारपट्टी अरबी समुद्रास अगदी जवळ असल्याने वर्षभर वर्षभर तो प्रदेश फार उष्नही व फार थंडही नसतो. सह्यान्द्री – समुद्रसपाटीपासून जसजसे उंच जावे तसतशी हवा थंड होते. म्हणून सह्यान्द्रीच्या घाटमाथ्यावर उन्हाळ्यत देखील तेथील हवामान थंड असते. हिवाळ्यात मात्र कडाक्याची थंडी असते. म्हणून या भागातील हवामान थंड व आद्र असते. महाराष्ट्र पठार – महाराष्ट्राच्या पठारावर उष्ण,विषम,व कोरडे आहे. या भागात मार्च ते मे या काळात बरीच उष्णता असते. म्हणजेच उन्ह्याळातील व हिवाळ्यातील तापमानातच बरीच तफावत असल्याने पठारावरील हवामान हे विषम आहे. महाराष्ट्रातील ऋतू – महाराष्ट्रात साधारणपणे उन्हाळा-मार्च ते मे, पावसाळा -जून ते सप्टेम्बर, हिवाळा – ऑक्टोबर ते फेब्रूअरी, हे तीन मुख्य ऋतू आहेत. उन्हाळा – २१ मार्चनंतर उत्तर गोलार्धात सूर्यकिरणे लंबरूप पडण्यास प्रारंभ होतो तसेच दिनमानाच्या कालही वाढते. महाराष्ट्राचे भौगोलिक स्थान सुमारे १६’ ते २२’ दरम्यान असल्याने या काळात तापमानात वाढत जाते. कोकण किनार पट्टीत अरबी समुद्राच्या सानिध्यामुळे खरे व मतलई वारे यांचा फायदा मिळतो. तर दख्खनचे पठार हे सह्यन्द्री पर्वतामुळे अरबी समुद्रापासून अलग झालेले असते. यामुळे कोकण व पठार यावरील बरीच तफावत आहे. कोकणामध्ये दैनिक कमाल तापमान कक्षा ३०’ ते ३३’ सें च्या दरम्यान असते. मराठवाड्यात ३० ते ३५ सें तापमान असते. तर विदर्भामध्ये ४२ ते ४३ सें च्या आसपास असते. हवेचा दाब व वारे – उन्हाळ्यात असे तापमान वाढत गेल्यास साहजिकच हवेचा दाब कमी कमी होत जातो. आणि कोकण किनारपट्टीत समभार रेषा समांतर होत जातात. एप्रिल मे महिन्यात जसजसा उन्हाळा कडक होत जातो तसतसा समभार रेषा जवळजवळ येऊ लागतात आणि वायुभार उतार तीव्र होत जातो. अरबी समुद्रावरील जास्त दाबाच्या प्रदेशाकडून वारे वाहू लागतात. आणि वायुभर उतार तीव्र होत जातो. अरबी समूद्रवरील जास्त दाबाच्या प्रदेशाकडून वारे वाहू लागतात व किनारपट्टीवर दुपारच्या कडक उन्हानंतर आरोह प्रकारचा पाऊस पडतो. तर मराठवाडा आणि विदर्भात उन्हाळ्याच्या शेवटच्या कालखंडात धुळीची वादळे निर्माण होतात. पर्जन्य – हिवाळ्यामध्ये वायव्य भारतात तयार झालेल्या जास्त दाबाचा पट्टा सूर्य कर्कवृत्ताकडे असल्याने हळूहळू दक्षिणेकडे सरकतो. एप्रिल महिन्यात हा जास्त दाबाचा पट्टा भारताच्या दक्षिण भागात असतो. व त्याचा बराचसा प्रदेश सागरावारही असतो. वायव्य भारतात दाबाचा प्रदेश असतो. परंतु तो अजूनही कमजोरच असतो. दाबाच्या प्रदेशाकडून जास्त दाबाच्या प्रदेशाकडून लागतात. ते एप्रिल व मी महिन्यात महाराष्ट्रच्याही भागावरून वाहत जाऊन पाऊस देतात. यावेळेस आंब्याचा बहर असतो. म्हणून या पावसाला आंबेसरी असे म्हणतात. महाराष्ट्र मान्सूनची संकल्पना – सर्वसाधारणपणे मान्सूनचे आगमन हि अतिशय गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे. उन्हाळ्यात भूभाग व जलभाग तापणे हे मान्सून चे तंत्र आहे. हे भारतीय उपखंडाचे वैशिष्ट्य आहे. सर्वसामान्यपणे महाराष्ट्रात जो पाऊस पडतो. त्यापैकी सुमारे ८५% पाऊस नैऋत्य मान्सून वाऱ्यापासून मिळते. पावसाळ्यात चार महिन्याच्या कालावधीत कोकण आणि सह्यन्द्री पर्वतरांगेत भरपूर पाऊस पडतो. त्यामानाने मध्य महाराष्ट्रात कमी पाऊस पडतो. महाराष्ट्राच्या पूर्व भागात अजून पावसाचे प्रमाण वाढत जाते. त्याचे कारण विदर्भ हा प्रदेश बंगालच्या उपसागरावरील मान्सून वाऱ्याच्या शाखेत येतो त्या भागात आगस्ट आणि सप्टेंबर या दरम्यान पाऊस पडतो. कोकणात २५० ते ३०० सें मी पाऊस पडतो. घाठ्माठ्यावरील आंबोली येथे सर्वात जास्त म्हणजे ७०७ से मी पूस कोसळतो. तर महाबळेश्वरला ५९४ एवढा पाऊस पडतो. माथेरानच्या पठारावर पावसाचे प्रमाण ४९३ से मी आहे. सह्यांद्रीच्या पूर्वेकडे म्हणजे पश्चिम महाराष्ट्राच्या भागाकडे ५० ते ६० सें मी पाऊस पडतो. तसेच हा प्रदेश अनिश्चित स्वरूपाचे आहे. म्हणून या भागाला अवर्षणग्रस्त प्रदेश म्हटले जाते. मराठवाड्यात ६० ते ८० सें मी एवढे पर्जन्य आहे. विदर्भात पावसाचे प्रमाण वाढत जाते. विदर्भात पश्चिमेकडून पूर्वेस पावसाचे प्रमाण वाढत जाते. पश्चिम विदर्भात ७५ ते ९० सें मी पाऊस पडतो. तर पूर्व विदर्भात ९० ते १५० से मी इतका पाऊस पडतो. विदर्भातील गाविलगडच्या डोंगरात पावसाचे प्रमाण वाढत जाते. तेथील थं 0:200:20